BakuTime.com – Zəngəzur bölgəsi dedikdə indiki Ermənistanın cənubunda yerləşən iki şərqi Zəngəzur (Azərbaycanda) və bir Zəngəzur rayonu (Ermənistanın cənubunda) nəzərdə tutulur.
Zəngəzur bölgəsinin tarixi və onun ermənilər və farslar tərəfindən təhrif edilməsi
Tarixən bu ərazinin təyinatı Əmir Teymur hücumundan əvvəlki dövrə gedib çıxır. O zaman Teymur Çingiz xanın varisliyini və nəslini iddia edəndə hər bir şəhər Teymurun hücumlarından xəbərdar olmaq üçün nəsə edirdi. Zəngəzur şəhərinin ağsaqqalları Teymurun hücumdan əvvəl bu şəhərə nə vaxt çata biləcəyini xəbər vermək üçün şəhərin mərkəzində böyük bir zəng qoydular. Sonralar bu şəhərin adı əvvəlki adından dəyişdirilərək Zəng Zor mənasını verən Zəng Zur olub. Yəni Qüdrət Zəngi.
Təəssüflər olsun ki, bu şəhərin tarixi ermənilər və iranlılar tərəfindən təhrif edilib və adını təhrif edərək, onu erməni rayonu kimi təqdim edirlər ki, bu da farsların düşmənçiliyidir. Çünki zülmkar təhsil sisteminin köməyi ilə gələcəkdə də tarixi təhrif etməyə davam etmək üçün türklərin yaşadığı ərazilərin adlarını tez-tez dəyişdirirlər. İranın türk şəhərlərinin böyük ərazilərinin adının dəyişdirilməsi mərkəzi hökumətin gündəmindədir və Təbriz, Ərdəbil, Zəncan və Urmiya şəhərlərində bir çox ərazilərdə ilkin türk adının az da olsa itirilməsi üçün işlər görülür. İranda təkdilli təhsil sistemi Azərbaycan türk dilinin bəlasına çevrilib və bu dil İranda ölür, çünki hər şeyi farslaşdırmaq siyasəti insanların öz ana dilindən üz döndərməsinə, hətta onu faydasız hesab etməsinə səbəb olub.
Hər halda, Azərbaycan Cümhuriyyətinin Azərbaycan türkcəsinin lideri və təbliğatçısı kimi İranın şimalında bu dilin dağılması və məhv olmasının qarşısını almaq üçün azəri türkcəsinin qorunub saxlanılması istiqamətində mühüm tədbirlər görməsi vacibdir. Xüsusilə Təbriz, Zəncan, Qəzvin, Urmiya və Ərdəbildə.
Zəngəzurun və onun azad edilməsinin hekayəsi nədir?
2020-ci ildə Azərbaycanın 44 günlük “Dəmir yumruq” adlı müharibəsindən sonra Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinin geniş əraziləri azad edilib. Bu azad etmədə Qarabağın mərkəzi, hazırda ermənilərin işğalı altında olan Xankəndi istisna olmaqla, ətraf ərazilər azad edilib. Azad edilən ərazilər arasında Laçın, Kəlbcər, Cəbrayıl, Zəngilan və Qubadlı şəhərlərindən ibarət şərq Zəngəzur rayonudur, bu beş rayonun ümumi sahəsinin təxminən 7 min kvadratkilometr, kənd və qəsəbələr olduğu təxmin edilir.
Azərbaycan Respublikası ordusu tərəfindən, işğal olunmuş ərazilər azad edildikdən sonra Azərbaycan və Ermənistan sülhə razılaşdılar, daha sonra Rusiya işğaldan azad edilmiş ərazilərə və Ermənistanla Azərbaycan sərhədinə öz sülhməramlılarını təyin etdi.
Bu arada, demək olar ki, iki-üç aydan sonra Azərbaycan Naxçıvanla Azərbaycanı birləşdirməli olan beş kilometrlik dəhlizlə razılaşmadı və 1920-ci ildə itirilmiş vilayətini azad etmək fikrinə düşdü. Geniş ərazi sayılan bu ərazi kommunist Rusiyası dövründə torpaq bölgüsü ilə ermənilərə verilmiş, şərqi Zəngəzur Azərbaycanın əlində qalmışdır. Təbii ki, Ermənistanın İrəvan adlanan paytaxtının ermənilərə verildiyini, lakin Qarabağ xanlığının tərkibində olduğunu, sonra isə işğal olunmuş, Azərbaycanın hakimiyyəti altında olduğunu söyləmək lütfsüz deyil. Rusiya tərəfindən ermənilərə verilmiş, lakin sonradan bütün o rayonlar və cənub rayonları Bundan əlavə, Qarabağa qədər Ermənistan da Azərbaycan inqilabından sonra Rusiyanın dəstəyi və vəzifəsindən sui-istifadə edərək işğal etmişdir.
Azərbaycan Respublikasının ordusunun Zəngəzur vilayətini zəbt etmək qərarından sonra İran İslam Respublikası bu qərarı qəbul etmədi və Ermənistan sərhədində quru qoşunlarını döyüş hazırlığı vəziyyətinə gətirdi. Azərbaycan hakimiyyətinin Zəngəzur vilayətini zəbt etmək qərarından dönməsi üçün öz gücünü göstərmək istəyən təlimi keçirməklə yanaşı, bu hazırlıqda Ermənistanın ayıq-sayıq olması və ordusunu döyüşə atması böyük kömək oldu.
Azərbaycan ordusu sərhəddə keçirilən bu təlimə baxmayaraq, əlverişli fürsətdə bütün Zəngəzuru işğaldan çıxara bilmək üçün Ermənistana üç kilometr irəliləyib. Bu qərar İranın səyləri və Ermənistanın icazəsi olmadan Ermənistanın birbaşa Zəngəzur bölgəsinə daxil olması və hərbi hasar çəkməsi və Azərbaycan ordusunun daxil olmasına mane olması səbəbindən baş tutmadı, bundan sonra Azərbaycan ordusu geri çəkildi.
Zəngəzurun ilkin azad edilməsi qərarında İranın uğursuzluğu
Qeyd edək ki, İranın Zəngəzur vilayətinin azadlığının qarşısının alınmasına müdaxiləsi İran üçün pis nəticələr verdi, çünki üç mühüm hadisə baş verdi:
Birinci: Güman edilən düşmən tərəfindən məğlub edilən bir sıra İran əsgərlərinin ölümü ilə nəticələnən təlimin biabırçı sonu və İranın raketlərinin dəqiqliyi sual altında qaldı.
İkinci: Yüklərin tranziti üçün nəzərdə tutulan qırx kilometrlik Zəngəzur dəhlizi, Azərbaycan ordusunun çıxarılmasından sonra, Gürcüstanın Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan arasında üçtərəfli sazişə daxil olması və bağlanması ilə İran üçün bağlandı. Gürcüstan tərəfindən həmin dəhlizin çıxışı bağlanıb və indiyə qədər heç bir tranzit keçmir.
Üçüncü: İran rəhbərinin nümayəndəsi Axund Ocaq Nijad İrandan qovulmuş, din xadimi paltarında işləyən bir neçə iranlı kəşfiyyatçı həbs edilərək zindana salınmış, İran əsilli olanlar isə sürgün edilmişdir. Qeyd olunan iki hadisə İranın Zəngəzur dəhlizi məsələsində ən ciddi məğlubiyyəti idi ki, bunu İran rəsmiləri də etiraf edir.
Lakin baş verən bütün hadisələrdən sonra İran yenə də bəyanatlarını dayandırmayıb və sərhəd dəyişikliklərini rədd edib. İran rəsmilərinin Rusiyaya səfəri və Kreml rəsmiləri ilə ikitərəfli danışıqlarla Rusiyanın ayağı hekayəyə çəkildi və Azərbaycan ordusu sərhədə çəkildi və irəliləmiş üç kilometrlik məsafə də Rusiya tərəfindən qorunur.
Rusiya və Ukrayna arasında müharibə Zəngəzur vilayətini azad etmək üçün ən yaxşı fürsətdir
2022-ci il fevralın 24-də Rusiya, Ukraynanın NATO-ya daxil olduqu xəbərlərindən sonra Ukraynaya etdiyi xəbərdarlıqlardan sonra Ukraynaya hücum etdi. Bu yazıda bu hekayəni qeyd etməyəcəyik, lakin bu müharibənin Azərbaycan üçün faydaları ilə bağlı bəzi məqamları qeyd edəcəyik.
Azərbaycan Respublikasının Ukrayna və Rusiya ilə isti və mehriban münasibətləri və bir çox ticarət əlaqələri var. Ukrayna ilə Rusiya arasında gedən müharibə bu ölkələrin Azərbaycanla münasibətlərinə qaranlıq kölgə salmır, çünki Azərbaycan həmişə neytral ölkə olub və bütün dövlətlərlə çox yaxşı münasibətlərə malikdir. Heç bir ölkənin tərəfini tutmayıb və Azərbaycan üçün Şimali Qafqazda qüvvələr balansı ən vacib məsələdir.
Bununla belə, Rusiya fövqəldövlət ölkəsi kimi həmişə kritik siyasi və hərbi dövrlərdə öz hakimiyyətini həyata keçirir və iki ölkə arasında (istər Qafqazda, istərsə də vaxtilə Sovet İttifaqının müstəmləkəsi və ya bir hissəsi olmuş ərazilərdə) müharibədən və ya sülhdən qaçırır. Azərbaycanın Zəngəzurun fəthindən əl çəkməsinin səbəblərindən biri (İranın siyasi təzyiqi istisna olmaqla) Rusiyanın gücündən istifadə etməsi idi. Görünən odur ki, Azərbaycan indi Zəngəzuru fəth etmək və Rusiya-Ukrayna müharibəsi fürsətindən istifadə edərək sadə xalqı müharibədən uzaq saxlamaq məqsədi ilə Astara və Colfada (İranla Naxçıvan sərhədi) İranla quru sərhədlərini bağlayıb. İndi Rusiyanın Ukrayna ilə məşğul olduğu bir vaxtda bu bölgəni 90 illik işğaldan xilas etmək və Şərqi Zəngəzur və Zəngəzur adlı iki bölgəni öz ərazisinə birləşdirmək Azərbaycan üçün yaxşı fürsətdir. Bu ilhaqla Naxçıvan ayrılıqdan çıxıb vətənə qovuşacaq. Bunun vəziyyətin təhlili olduğunu nəzərə alsaq, bu hücum və hücumun necə başladığı və hücumun vaxtı haqqında daha ətraflı məlumat yoxdur.
Zəngəzurun ana torpağa qatılmasının faydaları
- Azərbaycan ərazisinin tamamlanması və bu ərazilərin erməni işğalından çıxarılması
- Şərq-Qərb magistralı kimi Zəngəzurla birləşir
- Naxçıvan Azərbaycanının Şərqi Zəngəzur və Zəngəzur vasitəsilə vətənə bağlanması və bu iki rayonun ayrılması dövrünün sonu
- Naxçıvan və Zəngəzur vasitəsilə Türkiyə ilə Azərbaycanı birləşdirir
- Azərbaycanla İran arasında sərhədin genişləndirilməsi
- Region ölkələrin və Ermənistanın Zəngəzurun təbii sərvətlərindən yararlana bilməməsi
- Azərbaycan Respublikasının ərazisinin sabitləşdirilməsi
- Türkdilli ölkələri, o cümlədən Türkiyəni, Azərbaycanı və Xəzər dənizi vasitəsilə Türkmənistan və digər türkdilli ölkələri birləşdirilməsi
- İrandan elektrik enerjisi və qazın Naxçıvan üçün alınmasının qiymətinin sıfıra yaxınlaşması: Naxçıvanın vətəndən uzaqda olduğu bu illərdə İran Azərbaycanın Naxçıvanını yanacaqla təmin etmək və su və elektrik enerjisi ilə təmin etmək öhdəliyi olduğunu nəzərə alsaq, bunun iki xərci var. : 1 – Maliyyə xərcləri: İran Naxçıvana elektrik enerjisi və qaz ixracının xərclərini mərkəzi hökumətdən alır. 2- Siyasi xərc: Şərait İran üçün əlverişsiz olduğu bir vaxtda onu kəsərək Azərbaycanın mərkəzi hökumətinə təzyiq edir. Zəngəzuru zəbt edib Naxçıvanı Zəngəzurla, oradan da Azərbaycanla birləşdirən bu iki xərc sıfıra bərabər olacaq.
BakuTime.com – Redaksiya
