Baku Time
  • Texnologiya Xəbərləri
    • Aksesuarlar
    • Texnologiya
    • Mobile və Telefon
    • Noutbuk
    • Kompüter
    • Hardware
    • Maşın
    • Qadcet
    • Virtual reallıq
    • Məişət texnikası
    • Tablet
  • Azərbaycan texnologiya xəbərləri
  • Gaming
  • İnternet və şəbəkə
    • Süni intellekt
    • Rəqəmsal Valyuta
      • Rəqəmsal Valyuta Təlimi
      • Bitcoin
    • Təhlükəsizlik
    • Tətbiq və proqram
    • Əməliyyat sistemi
  • Təhsil
    • Telefon informasiya
    • WordPress
    • Seo
    • Qoşmalar
    • Veb dizayn
  • Baku Time Plus
    • Yeniməlumat
    • Kosmos
    • Nə alım?
    • Baku Time haqqında
    • BakuTime.com-da Reklam və Reportaj
    • Gizlilik Siyasəti
No Result
View All Result
Baku Time
  • Texnologiya Xəbərləri
    • Aksesuarlar
    • Texnologiya
    • Mobile və Telefon
    • Noutbuk
    • Kompüter
    • Hardware
    • Maşın
    • Qadcet
    • Virtual reallıq
    • Məişət texnikası
    • Tablet
  • Azərbaycan texnologiya xəbərləri
  • Gaming
  • İnternet və şəbəkə
    • Süni intellekt
    • Rəqəmsal Valyuta
      • Rəqəmsal Valyuta Təlimi
      • Bitcoin
    • Təhlükəsizlik
    • Tətbiq və proqram
    • Əməliyyat sistemi
  • Təhsil
    • Telefon informasiya
    • WordPress
    • Seo
    • Qoşmalar
    • Veb dizayn
  • Baku Time Plus
    • Yeniməlumat
    • Kosmos
    • Nə alım?
    • Baku Time haqqında
    • BakuTime.com-da Reklam və Reportaj
    • Gizlilik Siyasəti
No Result
View All Result
Baku Time
No Result
View All Result
Home Texnologiya Kosmos

Kataklizm Barədə Hər Şeyi Bil – Qlobal Risklər və Mübarizə Yolları

Mir Zahid Cavadov by Mir Zahid Cavadov
2025/08/15
in Kosmos
Oxumaq Zamanı: 8 dəqiqə oxu
0
Kataklizm Barədə Hər Şeyi Bil - Qlobal Risklər və Mübarizə Yolları
215
VIEWS
Facebook-da dostlarınızla paylaşın!X-də dostlarınızla paylaşın!Telegram-da dostlarınızla paylaşın!

“Kataklizm” termini geniş miqyaslı, qəfil və dağıdıcı təbii və ya antropogen hadisələri ifadə edir, yerüstü reallığın nüfuzlu dəyişmələrindən tutmuş, ekosistem çökmələrinə və ya insan sistemlərinin iflasa uğramasına qədər.

Hazırda iqlim sistemi, ekosistemlər və insan infrastrukturunun qarşılıqlı təsiri nəticəsində yüksək şiddətli ekstremal hallar daha tez-tez və daha güclü baş verir; bu müşahidələr Kataklizm risklərinin artdığını göstərir. Bu məqalədə “Kataklizm”i yalnız emosional və təsvirçi termin olaraq deyil, həm də kvantifikasiyaya, scenariolara və idarəetmə siyasətlərinə çəkilə bilən elmi anlayış kimi müzakirə edəcəyik.

Kataklizm anlayışının elm və terminologiyada yeri

Kataklizm Barədə Hər Şeyi Bil - Qlobal Risklər və Mübarizə Yolları

Kataklizm, fəlakət, qəza və katastrofa anlayışları elmi ədəbiyyatda müəyyən fərqlərlə istifadə olunur: “hazard” (təhlükə) potensial mənfi hadisə; “exposure” (eksponasiya) nə qədər sistemin riskə məruz qalması; “vulnerability” (həssaslıq) sistemin həmin təhlükəyə qarşı zəifliyi; və “catastrophic/cataklysmic” səviyyə sistemin struktur və funksiyasını geri dönməz şəkildə dəyişdirən hadisə. Müasir tədqiqatlar terminologiyanın unifikasiyasına doğru irəliləyir ki, bu da risk qiymətləndirilməsi və beynəlxalq kommunikasiyada əhəmiyyətlidir.

Kataklizm mənbələri: təbii vs antropogen

Kataklizm mənbələri iki geniş kateqoriyaya ayrılır:

  • Təbii mənşəli: Güclü zəlzələlər, vulkanik mühərriklər, supersel (extreme floods), mega-quraqlıqlar və komet/asteroid zərbələri (nadir, lakin mümkün).
  • Antropogen və sistemik: İqlim dəyişikliyi nəticəsində meydana çıxan kompound ekstremal hadisələr, ekosistem çöküşü, nuklear infrastrukturun uğursuzluğu, pandemik variantlar və texnoloji qəzalar (məsələn, yüksək təhlükəli kimyəvi və ya energetika sistemlərinin çökməsi). Bu kateqoriyalar tez-tez kəsişir və “çarpaz-tetiklənmə” (cascading triggering) nəticəsində bir-birini gücləndirə bilər.

Kataklizm-in İndiki trendləri və elmi müşahidələri

Kataklizm Barədə Hər Şeyi Bil - Qlobal Risklər və Mübarizə Yolları

Son illərin ən yükdaşıyan elmi hesabatları göstərir ki:

  • İnsan fəaliyyəti iqlim ekstremallarının tezliyini və intensivliyini artırır; yüksək temperatur dalğaları, intensiv yağışlar və quraqlıqlar artıq daha güclü şəkildə müşahidə olunur
  • Global Catastrophic Risk (GCR) sahəsində ədəbiyyat və meta-analizlər sahənin sürətlə genişləndiyini, risklərin çoxaspektli və qarşılıqlı əlaqəli olduğunu vurğulayır
  • Beynəlxalq risk idarəetməsi (məs., UNDRR) üçün forensik analiz və keçmiş fəlakətlərdən dərs almaq əsas prioritetə çevrilib bu, gələcək kataklizm hadisələrinin kökündə duran mexanizmləri daha yaxşı başa düşməyə kömək edir

Kataklizm modelləşdirilməsi və qiymətləndirmə metodları

Kataklizm Barədə Hər Şeyi Bil - Qlobal Risklər və Mübarizə Yolları

Kataklizm riskinin ölçülməsi klassik fəlakət rizik idarəetməsindən fərqli yanaşma tələb edir:

  • Ssenari əsaslı analiz: Yüksək təsirli, aşağı ehtimallı (tail-risk) ssenarilər qurulur.
  • Probabilistik risk qiymətləndirmə (PRA): Hadisələrin paylanmalarını və zəncirvari təsirləri ehtimal sıxlıqları ilə modelləşdirir.
  • Cascading failure modelləri: İnfrastrukturun qarşılıqlı bağlılığı (enerji, su, nəqliyyat, rabitə) nəzərə alınaraq sistem çökmələri təqlid edilir.
  • Tipping-point / keçid analizləri: İqlim və ekosistem sistemlərində kritik limiti keçən dinamiklər, məsələn, qütb buz örtüklərinin kütləvi əriməsi və ya permafrostdan karbon sərbəstləşməsi, qeydə alınır.
    Bu metodların hər biri Kataklizm ehtimalını qiymətləndirmək üçün vacibdir və bir-birinin eksikliyini kompensasiya edir.

Kataklizmə qarşı hazırlıq: strategiyalar və siyasətlər

Kataklizm Barədə Hər Şeyi Bil - Qlobal Risklər və Mübarizə Yolları

Kataklizmə qarşı effektiv müdafiə yalnız texniki həllərə əsaslanmamalıdır sosial, iqtisadi və institusional strategiyalar da kritikdir:

  • Risk azaldılması (mitigation): Emissiyaların kəskin azalması, land-use siyasətinin dəyişdirilməsi, kritik infrastrukturun rezilyensiyaya uyğun yenidən dizaynı
  • Uyğunlaşma (adaptation): Şəhər planlamasında selə davamlı infrastruktur, istilik dalğaları üçün səhiyyə hazırlığı, kənd təsərrüfatında adaptiv praktikalar
  • Erkən xəbərdarlıq və təcili reaksiya: Real vaxt verilənlərə əsaslanan xəbərdarlıq sistemləri, operativ kommunikasiya kanalları və evakuasiya planları
  • İctimai elmlərin rolu: Cəmiyyətin riskə qarşı davranış modellərinin (risk perception) öyrənilməsi və risk-kommunikasiyanın təkmilləşdirilməsi. UNDRR kimi qurumlar forensik dərslərin siyasətə inteqrasiyasını prioritet hesab edir

Kataklizm üçün resurs planlaması və iqtisadi qiymətləndirmə

Kataklizm ssenarilərinin iqtisadi qiymətləndirilməsi aşağıdakılar üzərində qurulmalıdır:

  • Doğrudan və dolayı zərər: İnfrastruktur itkiləri, istehsalın azalması, sağlamlıq xərcləri
  • Sosial kapital və qeyri-təkrar zərər: İcma itkiləri, mədəni irsin itməsi
  • Mənbə ayrılması və prioritetləşdirmə: Məhdud resursların (maliyyə, insan, texniki) risk əsaslı paylanması üçün optimallaşdırma

Qlobal hesabatlar göstərir ki, risk azalmasına sərf olunan hər bir dollar uzun müddətdə əhəmiyyətli iqtisadi və sosial qazanc gətirir.

1900–2023-cü illərdə qeydə alınmış təbii fəlakət hadisələrinin sayı

1900-2023-cü illərdə dünya üzrə qeydiyyata alınmış təbii fəlakət hadisələrinin sayı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu, əsasən məlumatların bildirilməsinin artmasını əks etdirir və ümumi hadisə sayını qiymətləndirmək üçün istifadə edilməməlidir.

Kataklizm Barədə Hər Şeyi Bil - Qlobal Risklər və Mübarizə Yolları

Texnoloji alətlər və məlumat infrastrukturu

Kataklizmə hazırlıq üçün yeni texnologiyalar kritik əhəmiyyət daşıyır:

  • Uydudan və işıqlandırma (remote sensing) məlumatları: Sel, yanğın və buzsulanma göstəricilərinin erkən aşkarlanması
  • Böyük verilənlər və maşın öyrənməsi: Kompleks sistem modellərinin kalibrlənməsi, anomal hadisələrin aşkarlanması
  • Açıq məlumat infrastrukturunun qurulması: Məlumatların interoperabilliyi və qərarvermə üçün əlçatanlıq
    Bu alətlər Kataklizm riskinin daha sürətli və dəqiq qiymətləndirilməsinə yardım edir

Etika, qlobal ədalət və siyasət dilemması

Kataklizm riskinin idarə olunması təkcə texniki məsələ deyil; həmçinin etik və siyasi seçimlər tələb edir:

  • Dağılışın ədaləti: Ən çox zərər çəkənlər (adətən ən zəif və az resurslu icmalar) risklərin azaldılmasında ən az paya malikdir
  • Qərarların nəzarəti: Geo-mühəndislik və digər müdaxilə ssenariləri potensial olaraq qlobal təsirlərə malikdir və qlobal konsensus tələb edir
  • Şəffaflıq və inklüzivlik: Siyasət formalaşdırılmasında fərqli səs və maarifləndirmə mühümdür. Global və milli səviyyədə böhran qərarları üçün etik çərçivələr hazırlanmalıdır
Bölmə Açar fikirlər Praktik tövsiyələr / Nəticə
Terminologiya Kataklizm — böyük miqyaslı, sistemik dağıdıcı hadisə; hazard/exposure/vulnerability fərqlilikləri. Terminlərin standartlaşdırılması; riskkommunikasiyada dəqiqlik.
Mənbələr Təbii (zəlzələ, vulkan), antropogen (iqlim, texnogen) və kombinə hallar. Multihazard (çoxlu təhlükə) yanaşması tətbiq et.
Elm və trendlər IPCC və beynəlxalq hesabatlar ekstremallığın artdığını göstərir. Siyasətlər iqlim elmi ilə sinxronlaşdırılmalıdır
Modelləşdirmə Ssenari, probabilistik qiymətləndirmə, cascading failure modelləri. Tail-risk üçün xüsusi ssenarilər hazırlanmalı
Siyasət və hazırlıq Mitigasiya, adaptasiya, erkən xəbərdarlıq və icma əsaslı tədbirlər. Maliyyə və inzibati resursları risk əsaslı prioritetləşdir
İqtisadi qiymətləndirmə Doğrudan/ dolayı xərclər, sosial kapital itkisi. Risk-azaltma investisiyaları üçün cost-benefit analizlər apar
Texnologiya Remote sensing, ML, interoperabillik, açıq məlumatlar. Məlumat infrastrukturunu gücləndir; real-time sistemlər qur
Etika & Qlobal ədalət Vulnerable qruplar; geo-mühəndislik dilemması; inklüziv qərarvermə. Qərarvericilər üçün etik çərçivələr və qlobal razılaşma tələb olunur

Nəticə

Kataklizm anlayışı həm elmi təhlil üçün, həm də ictimai-siyasi müdafiə üçün kompleks, çoxölçülü və zamanla daha aktuallaşan bir mövzudur. Hazırkı elmi konsensus göstərir ki, iqlim dəyişikliyi və insan sistemlərinin qarşılıqlı zəifliyi Kataklizm ehtimallarını artırır və bu risklərin idarə edilməsi ənənəvi fəlakət yanaşmalarından daha sistematik və qabaqlayıcı siyasət tələb edir.

Gələcəkdə fokusumuz: erkən xəbərdarlıq sistemlərini genişləndirmək, infrastruktur rezilyensiyasını prioritetləşdirmək, qlobal ədaləti nəzərə alan siyasət mexanizmləri tətbiq etmək və elmi forensikanı (keçmiş fəlakətlərdən dərs çıxarma) qərarvermə ilə birləşdirmək olmalıdır. Kataklizm riski ilə mübarizə təkcə texniki məsələ deyil o, siyasi, iqtisadi və etik seçimlərin məcmusudur və həm milli, həm də qlobal səviyyədə kollektiv fəaliyyət tələb edir.

Oxşar yazılar:

  1. Smart şəhər layihələri Bakıda – Gələcəyin İnfrastrukturuna Baxış
  2. Siri ilə bağlı böyük qalmaqal – Apple istifadəçiləri izləməkdə günahlandırıldı!
  3. Apple Təhlükədəmi? İrqlərarası Ədalət Proqramları ilə Bağlı Təlatüm!
  4. Uşaqlarda Gecə Sidik Qaçırması (Enurez) və Müalicəsi
Mir Zahid Cavadov

Mir Zahid Cavadov

Əlaqəli Xəbərlər

GW190521: Qravitasiya Fizikasında Yeni Dövrün Başlanğıc
Kosmos

Qəribə Qravitasiya Siqnalı: Kainatlararası Körpü Ola bilərmi?

Oktyabr 1, 2025
NASA-nın Yeni Astronavt Qrupu Təqdim Olundu
Kosmos

NASA-nın Yeni Astronavt Qrupu Təqdim Olundu

Sentyabr 29, 2025
Günəşdə yüksək aktivlik Yer üçün risk xəbərdarlığı
Kosmos

Günəşdə yüksək aktivlik: Yer üçün risk xəbərdarlığı

Sentyabr 29, 2025
Həyatın Təsadüfi Yaranması və Yadplanet Hipotezi
Kosmos

Həyatın Təsadüfi Yaranması və Yadplanet Hipotezi

Sentyabr 13, 2025
Please login to join discussion

Axtarış et

No Result
View All Result

Ən son

Huawei nova 14i Güclü Batareya və Performansı ilə gəldi

Huawei nova 14i Güclü Batareya və Performansı ilə gəldi

Oktyabr 2, 2025
Redmi TV X 2026 Televizoru Mini LED ilə Yeni Səviyyə

Redmi TV X 2026 Televizoru Mini LED ilə Yeni Səviyyə

Oktyabr 2, 2025
Mitsubishi ASX 2026 Yeni Nəsil Krossoverin Detalları

Mitsubishi ASX 2026 Yeni Nəsil Krossoverin Detalları

Oktyabr 2, 2025
YouTube Mobil Tətbiqində Yeni İnterfeys Dəyişiklikləri Gəldi

YouTube Mobil Tətbiqində Yeni İnterfeys Dəyişiklikləri Gəldi

Oktyabr 2, 2025
Süni İntellektlə NBA Oyunu Daha Dərin Anlaşıla Biləcək

Süni İntellektlə NBA Oyunu Daha Dərin Anlaşıla Biləcək

Oktyabr 2, 2025
AI Sosial Media Təhlükəsi Sora 2 haqqında Hər Şey

AI Sosial Media Təhlükəsi? Sora 2 haqqında Hər Şey

Oktyabr 2, 2025
Microsoft 365 Premium vs ChatGPT Plus Hansı Daha Yaxşıdır

Microsoft 365 Premium vs ChatGPT Plus: Hansı Daha Yaxşıdır?

Oktyabr 1, 2025
Gemini AI ilə Güclənən Google Home Tətbiqi

Gemini AI ilə Güclənən Google Home Tətbiqi

Oktyabr 1, 2025
OpenAI və SK Hynix Süni İntellektdə Yeni Dövr Başladır

OpenAI və SK Hynix Süni İntellektdə Yeni Dövr Başladır

Oktyabr 1, 2025
Sürücüsüz Avtomobillər New York Küçələrində Test Olunur

Sürücüsüz Avtomobillər New York Küçələrində Test Olunur

Oktyabr 1, 2025

Linklər

خرید سرور مجازی

ایران شاپ

Texnologiya sahəsindəki ən son yeniliklərindən xəbərdar olmaq və süni intellekt dünyasındakı inkişafları izləmək üçün doğru ünvandasınız. Texnologiya xəbərləri və yenilikləri ilə maraqlanırsınızsa, Baku Time-ı izləyin və ən aktual məlumatları əldə edin.

Ən son Xəbərlər

  • Huawei nova 14i Güclü Batareya və Performansı ilə gəldi
  • Redmi TV X 2026 Televizoru Mini LED ilə Yeni Səviyyə
  • Mitsubishi ASX 2026 Yeni Nəsil Krossoverin Detalları

Linkər

Apple iPhone Air 2025

Apple iPhone 17 Pro Max

Apple iPhone 17 Pro

Apple iPhone 17

baku time

  • Ani kriptovalyuta qiymətləri
  • Baku Time haqqında
  • BakuTime.com-da Reklam və Reportaj
  • Gizlilik Siyasəti

Baku Time – Xəbərin doğru ünvanı

No Result
View All Result
  • Texnologiya Xəbərləri
    • Aksesuarlar
    • Texnologiya
    • Mobile və Telefon
    • Noutbuk
    • Kompüter
    • Hardware
    • Maşın
    • Qadcet
    • Virtual reallıq
    • Məişət texnikası
    • Tablet
  • Azərbaycan texnologiya xəbərləri
  • Gaming
  • İnternet və şəbəkə
    • Süni intellekt
    • Rəqəmsal Valyuta
      • Rəqəmsal Valyuta Təlimi
      • Bitcoin
    • Təhlükəsizlik
    • Tətbiq və proqram
    • Əməliyyat sistemi
  • Təhsil
    • Telefon informasiya
    • WordPress
    • Seo
    • Qoşmalar
    • Veb dizayn
  • Baku Time Plus
    • Yeniməlumat
    • Kosmos
    • Nə alım?
    • Baku Time haqqında
    • BakuTime.com-da Reklam və Reportaj
    • Gizlilik Siyasəti

Welcome Back!

Sign In with Google
OR

Hesabınıza daxil olmaq üçün aşağıdakı formadan istifadə edin:

Şifrəni unutmusunuz? Üzv Ol

Create New Account!

Qeydiyyatdan keçmək üçün aşağıdakı formaları doldurun

Bütün sahələr tələb olunur. Log In

Parolunuzu bərpa edin

Parolunuzu sıfırlamaq üçün istifadəçi adınızı və ya e-poçt ünvanınızı daxil edin.

Daxil Ol

Add New Playlist