İyunun 13-də İsrailin İranın müxtəlif rayonlarına qarşı genişmiqyaslı hava zərbələri endirməsi ilə başlayan yeni İran–İsrail müharibəsi sürətlə eskalasiyaya doğru gedir. Beş günə yaxın davam edən qarşılıqlı raket və PUA zərbələri hər iki tərəfdə ciddi itkilərə səbəb olub.
Ciddi sual yaranır: Qlobal təhlükəni qonşu Bakı üçün nə dərəcədə riskə çevirir? Çünki Azərbaycan həm İranla tarixi-mədəni bağlılığı olan qonşu, həm də İsraillə strateji əməkdaşlıq qurmuş dost ölkə kimi bu münaqişənin özünəməxsus təsirlərinə məruz qalacaq. Bu məqalədə məhz İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycan Respublikasının təhlükəsizliyinə və iqtisadiyyatına təsiri mövzusuna dərindən diqqət ayırılacaq, risklər və potensial fürsətlər təhlil ediləcək.
İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycan Respublikasının təhlükəsizliyinə təsiri, regional risklər və diplomatik tarazlıq
Hər şeydən öncə vurğulamaq lazımdır ki, İran–İsrail qarşıdurması Azərbaycan üçün birbaşa təhlükə mənbəyi ola bilər. Hər iki ölkə Bakı ilə dost münasibətlərdədir, buna görə tərəflərdən birinin düşmənçiliyə keçməsi Azərbaycandan cavab reaksiyasını qaçılmaz edir.
Müdafiə eksperti A. Rustamzade qeyd edir ki, Azərbaycan İranla ən uzun sərhədin sahibi olduğundan münaqişə zamanı orada raket zərbələri, hava məkanı pozuntuları, kiberhücumlar və kommunikasiyaya yönəlmiş digər təhdidlər gözlənilə bilər.
Belə hallara qarşı hədəfli və qabaqlayıcı tədbirlər, məsələn, döyüş hava müdafiəsinin gücləndirilməsi, kiber təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi, artıq Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin gündəminə daxil edilib. Ölkə rəhbərliyi elan edib ki, Azərbaycan heç bir halda öz ərazisini İran və ya digər ölkələrə qarşı hücumlar üçün istifadə edilməsinə icazə verməyəcək. Bu prinsip “üçüncü tərəf hücumlarının qarşısının alınması” adlandırılır və Birləşmiş Millətlər Nizamnaməsinə əsaslanan rəsmi neytrallıq siyasətinin tərkib hissəsidir.
Eyni zamanda regional partnyorların reaksiyası da diqqət mərkəzindədir. Xüsusilə münaqişənin cərəyan etdiyi aralıq dənizi regionunda ABŞ artıq dolayı yolla İsrailə kəşfiyyat və raket müdafiəsi dəstəyi verir, Türkiyə isə Ermənistan və Azərbaycan məsələsindəki körpü roluna baxmayaraq hərbi gərginliyə qoşulmaqdan çəkinir. Adətən ABŞ–Türkiyə–Azərbaycan müttəfiqlik xətti Azərbaycanın geri çəkilməz dayağıdır.
Buna baxmayaraq, İran tərəfdən gələn rəsmi bəyanatlar Bakıya qarşı ittihamlarla doludur. İran mətbuatı bəzən Azərbaycanı İsrailə yardım göstərməkdə ittiham edir və bu iddialar Tehran rəhbərliyində “ərazidə hərbi hədəf” kimi qəbul edilə bilər. Belə hallara qarşı hökumət mətbuatı xəbərdarlıq etmişdir ki, güvənlik orqanları ölkənin hava məkanını və informasiya hücumlarına qarşı daim nəzarətdə saxlayırlar.
Bununla belə, Azərbaycan parlamentində və ekspert dairələrində qeyd edilir ki, Bakı qlobal böhranlar fonunda “orta güc” rolunu davam etdirir. Deputat E. Mirzəbəyli bildirir ki, Azərbaycan nə ABŞ, NATO və ya Rusiya kimi hər hansı blokda iştirak etmir, nə də tamamən müharibədən kənarda qalır, əksinə, ölkə praqmatik çoxtərəfli diplomatiya modelinə üstünlük verir. Bu, onun həm İranla tarixi bağlılığını, həm də İsraillə texnoloji əməkdaşlığını tarazlamağa imkan verir.
Ölkə həmçinin regional dialoqa çağırır, sülh təşəbbüsləri irəli sürür və böhranlarda konstruktiv təkliflərlə çıxış edir. Belə bir xətt BMT-dən tutmuş Qərb alyanslarına qədər bir çox dövlət üçün nümunə hesab edilir. Xülasə, təhlükəsizlik məqamında Azərbaycan amansız risklərə qarşı yorulmaz hazırlıq vəziyyətindədir, lakin destruktiv hərəkətlərdən çəkinərək neytral, lakin məsuliyyətli mövqe tutmağa çalışır.
İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatına təsiri, neft-qaz gəlirləri və bazar dalğalanmaları
Ekonomik baxımdan münaqişə dünya enerji bazarına birbaşa təsir edir. Artıq bazar təhlilçiləri İsrailin İran zərbələri xəbəri yayılarkən neft qiymətlərində partlayış müşahidə etdiklərini bildirirlər. Məsələn, global “Brent” neftinin qiyməti müharibə xəbərindən sonra təxminən 7%-dən çox yüksələrək 74.6 ABŞ dollarına çatıb.
Ən sərt ssenaridə isə İranın Hörmüz boğazını bağlaması kimi ekstremal addımlar nəticəsində neftin barreli 100 dollardan yuxarı çıxa bilər. Bu isə energetika ixracatçısı olan Azərbaycanın dövlət büdcəsinə qısa müddətdə ciddi müsbət təsir göstərə bilər: reytinq agentliyi Moody’s-in vitse-prezidenti M. Şipilov aydın şəkildə deyib ki, cari şəraitdə İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycanın iqtisadiyyatına qısa müddətdə birbaşa ziyan vuracağı gözlənilmir, əksinə qısa müddətli neft qiyməti sıçrayışları ölkənin valyuta daxilolmalarını və neftdən əldə olunan dövlət gəlirlərini artıra bilər. O əlavə edib ki, “hələlik Azərbaycanın neft və qaz nəqli azad şəkildə davam edir, ixrac fasiləsi müşahidə olunmur”. Nəticədə, neftdən asılı büdcə gəlirləri yüksəldikcə sosial və infrastruktur xərclərinə əlavə vəsait yaranacaq.
Neftdən başqa, Azərbaycanın qaz sektoru da möhkəmlənir: Türkiyə üzərindən Qərbə qaz nəql edən TANAP–TAP boru xətləri, habelə Orta Dəhliz layihəsi ilə Avropa bazarına çıxış genişlənir.
Deputat E. Mirzəbəyli vurğulayır ki, post-müharibə dövründə Azərbaycan regionda etibarlı loqistika qovşağına çevrilib. Həqiqətən də, son günlər İranla sərhəddə təşkil olunmuş Astara humanitar dəhlizi 600-dən çox xarici vətəndaşın Azərbaycana təhlükəsiz şəkildə gəlməsinə imkan verib. Belə humanitar əməliyyatlar Bakının siyasi sabitlik və hüquqa sadiqlik imicini möhkəmləndirir.
Dünya bazarlarında sabitlik pozulsa da, Azərbaycan böyük neft-qaz ehtiyatları və möhkəm səviyyəli ixrac boru kəmərləri sayəsində savaşdan uzaq olmağa çalışır. Moody’s-in hesabatına əsasən, geopolitik risklərin mövcudluğunda enerji ölkələri, Azərbaycanın da daxil olduğu, neft qiymətlərinin qısa müddətli sıçrayışlarından məqsədli fayda götürə bilər.
İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatına təsiri, nəqliyyat və enerji dəhlizləri
Azərbaycan iqtisadiyyatına təsir bağlamında müharibə nəqliyyat və enerji dəhlizlərinin əhəmiyyətini artırır. İran–Türkiyə–Avropa üzərindən qaz-tükiyyət marşrutlarına alternativ olaraq Azərbaycandan keçən Orta Dəhliz daha da diqqət mərkəzinə çevrilir.
Mirzəbəyli deyir ki, enerji marşrutlarının dəyişməsi Azərbaycanın Orta Dəhliz, TANAP–TAP və hətta Zəngəzur dəhlizi kimi regional layihələrdəki rolunu vurğulayır. Bu kontekstdə Bakı İranın daxili diqqətini yayındıraraq Naxçıvanla əsas hissəni birləşdirən Zəngəzur koridorunu irəlilədə biləcəyini qeyd edənlər də var. Yəni İranın hazırkı böhranı fonunda Azərbaycan gələcək iqtisadi yatırımlar və tranzit xəritəsində öz mövqeyini möhkəmləndirmə imkanını əldə edir.
Məsələn, Avropa bazarları üçün təhlükəsiz enerji təminatı prioritet olaraq Azərbaycanın qaz ixracının genişləndirilməsinə yönəlib (Türkiyə tranziti ilə). Bütün bu enerji və nəqliyyat şəbəkələrinin möhkəmlənməsi Azərbaycanın iqtisadiyyatını möhkəmləndirən mühüm amillərdən birinə çevrilir.
İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycan Respublikasının sərhəd təhlükəsizliyi və müdafiə hazırlığına təsiri
Müharibə şəraiti Müdafiə Nazirliyi və sərhəd qoşunlarının hazırlığını da katalizləşdirir. Sərhəd boyu havadankənar hücumlara qarşı hava hücumundan müdafiə sistemləri gücləndirilir.
Ekspertlər Rusiyadakı səfər zamanı baş vermiş insidentlər fonunda Rusiya ilə münasibətlərin də gərginləşdiyini xatırladırlar, bu isə Azərbaycan Ordusunun Gəncə istiqamətində planlaşdırılan hərbi təlimlərini böyük sınaqlardan keçirib.
Hərbi sənaye məsələsində isə İran və İsraildən gələn hücum təhlükəsi qarşısında, ölkə daha çox yerli müdafiə istehsalına maraq göstərir. Bütün bu işlər Azərbaycanın “orta güc” strateji konsepsiyasına uyğundur: təmasları yalnız diplomatik və sərtliyə söykənməyən “daşüstü” addımlar atmaqla davam etdirmək.
İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycan Respublikasının investisiya və ticarət əlaqələrinə təsiri
Qlobal risklərin artması fonunda investisiya şəraiti bəzi sahələrdə dəyişə bilər. Azərbaycanın əsas ticarət partnyoru sayılan ölkələrdə sabitlik sarsıla bilər, amma Azərbaycan elektron ticarət və kənd təsərrüfatı məhsulları ixracında isə fürsətlər aça bilər. Həmçinin sərt sanksiyalar dövründə Rusiya və İran kimi istiqamətlərə malların nəqli azalarkən, Türkiyə və Avropa ilə ticarət artıra bilər.
Bir sıra analitiklər qeyd edir ki, neft qiymətlərinin qalxması idxal qiymətlərini artırır və dünya ölkələrində inflyasiya riskini gücləndirir. Ancaq Azərbaycanda bunu kompensasiya edəcək neftdən gələn əlavə valyuta daxilolmaları proqnozlaşdırılır. Beləliklə, müharibə qlobal səviyyədə istehsal xərclərini qaldırsa da, Azərbaycanda uzunmüddətli perspektivdə dövlət xərclərinin əsasını neft gəlirləri formalaşdıracaq.
İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycan Respublikasının kiber və informasiya müharibəsi
Münaqişə virtual müstəvidə də davam edir. İran–İsrail qarşıdurması şəbəkədə kiberhücumların artacağını göstərir. Belə ki, ekspert Rustamzade bildirir ki, Azərbaycan İrana yaxınlığına görə zərbələrin dolayı fəsadlarını hiss edə bilər və bu zaman kiberhücumların da sayı arta bilər.
Buna görə internet infrastrukturu və kommunikasiya sistemləri yüksəksəviyyəli təhlükəsizlik prosedurları ilə qorunur. Məsələn, hökumətə yaxın qurumlar informasiya təxribatlarına qarşı monitorinqi gücləndiriblər. Bu, yalnız Azərbaycan hakimiyyətinə qarşı deyil, İran internetində yaranan səs-küyün Azərbaycana təsirini də minimuma endirmək üçün edilir.
İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycan Respublikasının logistika və humanitar təşəbbüsləri
Azərbaycan nəqlyiyyat sektorunda da fəal rol oynayır. Astara–Astara sərhəd məntəqəsində təşkil olunan humanitar dəhliz sayəsində 600-dən çox əcnəbi vətəndaş (Azərbaycan vətəndaşları ilə bərabər) İran torpağından Azərbaycana təhlükəsiz keçirilib. Bu əməliyyat ölkəmizin stabil diplomatik imicini gücləndirir və logistika imkanlarını nümayiş etdirir. Eyni zamanda, Azərbaycanda yerləşən beynəlxalq humanitar qurumlar İran sərhədində ehtiyacı olanlara dəstək verir.
Belə tədbirlər Azərbaycanın qlobal humanitar evakuasiya zəncirində etibarlı keçid nöqtəsi olduğunu təsdiq edir. Əlavə olaraq, müharibə zamanı evakuasiya uğurları Azərbaycana gələcək turist axınına və ticarət əlaqələrinə də müsbət təsir göstərə bilər, çünki ölkəmizin stabilliyi və infrastrukturu hər kəsi cəlb edir.
İran-İsrail müharibəsində xarici güclərin rolları (ABŞ, Rusiya, Türkiyə)
Böyük güclər münaqişədə zidd mövqelərdə dayansa da, bir sıra maraqlı tendensiyalar var. ABŞ İranı İsrail raketləri fonunda hədəf alandan sonra regionda əlavə addımlar atmaq istəmir, Vaşinqtonun üstünlüyü daha çox diplomatik təsirə söykənir. Həmçinin Qərb ölkələri İrana qarşı sanksiyaları genişləndirməyə meyillidir.
Rusiya isə Ukrayna məsələsində olduğu kimi, İran-İsrail konfliktinə vasitəçi və ya nisbətən neytral mövqe ilə yanaşmağa çalışır. Rusiya ilə münasibətlərdə gərginlik riski davam edir, amma Moskva da xüsusi bir hərbi addım atmayıb.
Türkiyə isə həm İranla qardaş münasibətləri, həm də İsraillə strateji əməkdaşlığı nəzərə alaraq münaqişədən uzaq durur və Bakı ilə sıx əlaqələri qoruyur. Yəni Azərbaycan müttəfiq dövlətlərin təmkinli mövqeyi fonunda güclənir: bir tərəfdən NATO çərçivəsində himayə aldı, digər tərəfdən Rusiya və Türkiyə kimi region ölkələri ilə strateji əməkdaşlıqdan imtina etmədi. Nəticədə Bakı beynəlxalq platformalarda özünə yer almış körpü rolu çərçivəsində balanslı siyasətini davam etdirir.
İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycan Respublikasının enerji əməkdaşlığı və regional layihələri
Ən nəhayət, bölgədə enerji əməkdaşlığı layihələri sürətlə davam edir. Azərbaycan bu müharibə fonunda da qaz–neft kontraktlarını artırır, qonşu ölkələrlə yeni layihələrə sərmayə yatırır. Məsələn, TANAP boru xəttinin gücü iki dəfə artırılır, Zəngəzur koridorunun tikintisi sürətlənir. Eyni zamanda, Avropanın enerji tələbatını qarşılamaq üçün Azərbaycan qazının payı artırılacaq. Azərbaycan bu addımlarla həm strateji tərəfdaş olaraq, həm də alternativ enerji mənbəyi kimi önəm qazanır. Son nəticədə müharibə fonunda yaranan enerji məhdudiyyətləri Azərbaycanda yeni biznes imkanları açır.
İran-İsrail müharibəsinin Azərbaycan Respublikasının təhlükəsizliyinə və iqtisadiyyatına ümumi təsiri və perspektivlər
Nəticə etibarilə, İran–İsrail müharibəsi Azərbaycan üçün həm ciddi təhlükəsizlik çağırışları, həm də bir sıra iqtisadi fürsətlər yaradır. Ekspertlərin fikrincə, Bakı münaqişənin birbaşa təsirlərindən sığortalanmaq üçün balanslı siyasətə üstünlük verməli, hərbi təhlükəsizliyini gücləndirməli və beynəlxalq aləmdə özünü məsuliyyətli tərəf kimi göstərməlidir.
Eyni zamanda, neft-qaz gəlirlərinin artması Azərbaycanın dövlət büdcəsinə müsbət töhfə verməlidir, Moody’s də bildirir ki, ilkin neft qiymətləri sıçrayışından Azərbaycan iqtisadiyyatı qısamüddətli olaraq qazanc əldə edə bilər. Bununla belə, ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyası, valyuta ehtiyatlarının qorunması və investisiyaların şaxələndirilməsi kritik rol oynayır.
Beləliklə, Azərbaycan regional “orta güc” statusuna uyğun olaraq diplomatik tarazlığı qoruyub saxlaya bilsə, müharibənin səbəb olduğu gərginlikdən daha çox strateji dividend götürə bilər.
Qonşu İrana geosiyasi məsuliyyətlə yanaşmaq, öz sərhəd təhlükəsizliyini möhkəmləndirmək və eyni zamanda xarici enerji marşrutlarını genişləndirmək Bakını uzunmüddətli perspektivdə daha etibarlı mövqeyə gətirəcək. Respublika olaraq Azərbaycanın gələcəyi onun sakit, lakin ardıcıl addımlarında cəmlənir, bu addımlar Zəngəzurdan Avropanın enerji xəritələrinə kimi yeni tarazlıqlar yaradacaq.
