Yer mantiyası haqqında illərdir yazılan elmi məqalələr, sənədli filmlər və universitet dərslikləri bir sualı daim gündəmdə saxlayır: dünyada elə nöqtələr varmı ki, insan orada həqiqətən Yer mantiyası üzərində addımlaya bilsin? Cavab bəliyə daha yaxındır, amma bu “bəli” yalnız çox nadir, elmi baxımdan fövqəladə və ciddi qorunan iki-üç xüsusi bölgəyə aiddir.
Yer mantiyası normalda yer səthindən bir neçə kilometr dərinlikdə yerləşir və ona yalnız dərin qazıntılar və ya vulkan materiallarının analizi ilə dolayısı ilə toxunmaq olur. Lakin Yer kürəsinin tektonik dinamikası bəzi bölgələrdə oyunu qaydalardan çıxararaq, mantiyanın bir hissəsini demək olar ki, toxunulmamış halda səthə çıxarıb.
Bu məqalədə həmin yerləri, onların necə formalaşdığını, niyə bu qədər nadir olduqlarını və elm üçün nə ifadə etdiklərini praktik, aydın və oxunaqlı şəkildə izah edirik.
Yer mantiyası nədir və niyə bu qədər əlçatmazdır?
Yer quruluş baxımından laylı sistemdir: ən üst qat – qabıq, onun altında Yer mantiyası, daha dərində isə xarici və daxili nüvə yerləşir. Adətən Yer mantiyası yalnız yüksək dərinliklərdə mövcud olur və bu səbəbdən insan üçün əlçatmazdır. Onu öyrənmək üçün böyük geoloji layihələr, dərin qazıntılar və ya vulkan püskürməsi zamanı səthə çıxan materialların analizi tələb olunur. Elə buna görə də mantiyanı birbaşa səthdə müşahidə etmək elmdə nadir fürsətdir.
Möcüzə kimi yer: Avstraliya yaxınlığındakı Makkuori adası
Cənub Sakit okeanında yerləşən Makkuori adası Yer mantiyası ilə bağlı ən unikal nöqtələrdən biridir. Burada söhbət sadəcə lava axınından yaranan qayalardan getmir; bu adada mantiyanın özünün böyük hissələri demək olar ki, dəyişməz formada səthə yüksəlib.
YUNESKO tərəfindən qorunan bu ərazi, aktiv tektonik sərhəddə mantiyadan gələn materialın səthə çıxmasını canlı şəkildə göstərən yeganə məlum nümunələrdən sayılır. Ada nisbətən kiçik olsa da, tədqiqat üçün dünya miqyasında əvəzolunmaz laboratoriya rolunu oynayır.
Kanadada “yerin orta dünyası”: Gros Morne Milli Parkı
Kanadadakı Gros Morne Milli Parkı Yerin mantiyası materiallarının səthdə geniş və açıq şəkildə görünməsi ilə geoloqlar üçün nadir xəzinədir. Burada yarım milyard ilə yaxın yaşı olan mantiyaya aid qayalar geniş əraziyə yayılıb. Rənglərin dəyişməsi, oksidləşmiş səthlər və olivin kimi minerallar Yer mantiyası mənşəyini açıq şəkildə göstərir.
Üstəlik, bu zona turistik baxımdan açıqdır və dünyada mantiyanı “ayaq altında hiss etmək” üçün ən əlçatan yerlərdən hesab olunur.
Daha başqa yerlər varmı? Müzakirələr davam edir
Rəsmi olaraq ən məşhur nümunələr Makkuori adası və Gros Morne sayılsa da, Yer mantiyası materiallarının səthə çıxdığı başqa potensial nöqtələr də var. Newfoundland ərazisinin digər hissələri, eləcə də Atlantik okeanındakı bəzi kiçik adalar bu kateqoriyaya daxil edilə bilər.
Lakin onların çoxunun sahəsi çox kiçikdir, bəziləri isə gələcəkdə dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi ilə tamamilə yox ola bilər. Buna görə elm ictimaiyyəti mövzuda yekdil razılığa hələ tam gəlib çıxmayıb.
Yer mantiyası necə olur ki, səthə çıxır?
Burada əsas rolu tektonik plitələrin toqquşması və hərəkəti oynayır. Normal hallarda okean qabığı digər plitənin altına girərək mantiyaya doğru batır. Amma bəzi hallarda bu mexanizm pozulur, struktur sıxılır, bükülür və nəticədə Yer mantiyası materialları da yuxarı doğru itələnərək səthə qədər qalxa bilir.
Bu proses nəticəsində “ofiolit” adlanan böyük geoloji bloklar yaranır. Makkuori adası isə bu prosesin nadir və demək olar ki, toxunulmamış canlı nümunəsidir.
Daha Oxu: Günəşdə yüksək aktivlik: Yer üçün risk xəbərdarlığı
Yer mantiyası Xüsusi xüsusiyyətlər (Cədvəl)
Aşağıdakı cədvəldə Yerin mantiyası materiallarının səthdə görüldüyü əsas nöqtələrin mühüm xüsusiyyətləri verilir:
| Məkan | Coğrafi mövqe | Əlçatanlıq | Elmi əhəmiyyət |
| Makkuori adası | Cənub Sakit okeanı | Məhdud, icazə ilə | Aktiv tektonik sərhəddə mantiyanın səthə çıxışı |
| Gros Morne Milli Parkı | Kanada, Newfoundland | Geniş turizm girişinə açıq | Çox qədim mantiyaya aid süxurların geniş sahəsi |
| Digər kiçik bölgələr | Müxtəlif okean zonaları | Çətin və məhdud | Potensial, lakin hələ tam təsdiqlənməyib |
Yer mantiyasında Ekspertlərin yanaşması və realist proqnozlar
Geoloqlar hesab edir ki, Yerin mantiyası materiallarının səthə çıxması həm nadir geoloji hadisədir, həm də Yer tarixini birbaşa “yerində” oxumaq üçün böyük fürsətdir. Makkuori adası aktiv prosesləri canlı göstərən müasir laboratoriya kimidir.
Gros Morne isə Yer tarixinin “arxivini” təqdim edir. Ekspertlər yaxın illərdə okean dibi xəritələşdirmə texnologiyalarının inkişafı ilə daha çox belə nümunənin aşkarlanacağını düşünür. Bununla belə, iqlim dəyişiklikləri və dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi bəzi kiçik potensial bölgələri itirmə riskini də artırır. Bu baxımdan Yer mantiyası ilə bağlı yerlərin qorunması elmi baxımdan strateji prioritet sayılır.
Yekun nəticə
Qısaca desək, Yer mantiyası üzərində gəzmək bir mif deyil, lakin yalnız xüsusi, nadir və ciddi qorunan bölgələrdə mümkündür. Makkuori adası və Gros Morne bu baxımdan ən real və elmi təsdiqli nümunələrdir. Bu yerlər yalnız turistik maraq doğurmur, həm də Yer planetinin necə formalaşdığını anlamaq üçün bənzərsiz açar rolunu oynayır.
FAQ – Tez-tez verilən suallar
Yer mantiyası nədir?
Yer qabığının altında yerləşən, planetin böyük hissəsini təşkil edən qalın geoloji qatdır.
Yer mantiyası üzərində həqiqətən gəzmək mümkündürmü?
Bəli, amma yalnız çox nadir regionlarda mümkündür.
Bu yerlər niyə bu qədər azdır?
Çünki mantiyanın səthə çıxması yalnız nadir tektonik ssenarilər zamanı baş verir.
Turist kimi bu yerlərə getmək mümkündürmü?
Gros Morne mümkündür, Makkuori isə daha çox elmi icazələrlə məhdudlaşdırılıb.
Gələcəkdə daha çox belə yer aşkar oluna bilərmi?
Böyük ehtimalla bəli, lakin əksəriyyəti dəniz altında qalır.
