Baku Time
  • Texnologiya Xəbərləri
    • Aksesuarlar
    • Texnologiya
    • Mobile və Telefon
    • Noutbuk
    • Kompüter
    • Hardware
    • Maşın
    • Qadcet
    • Virtual reallıq
    • Məişət texnikası
    • Tablet
  • Azərbaycan texnologiya xəbərləri
  • Gaming
  • İnternet və şəbəkə
    • Süni intellekt
    • Rəqəmsal Valyuta
      • Rəqəmsal Valyuta Təlimi
      • Bitcoin
    • Təhlükəsizlik
    • Tətbiq və proqram
    • Əməliyyat sistemi
  • Təhsil
    • Telefon informasiya
    • WordPress
    • Seo
    • Qoşmalar
    • Veb dizayn
  • Baku Time Plus
    • Yeniməlumat
    • Kosmos
    • Nə alım?
    • Baku Time haqqında
    • BakuTime.com-da Reklam və Reportaj
    • Gizlilik Siyasəti
No Result
View All Result
Baku Time
  • Texnologiya Xəbərləri
    • Aksesuarlar
    • Texnologiya
    • Mobile və Telefon
    • Noutbuk
    • Kompüter
    • Hardware
    • Maşın
    • Qadcet
    • Virtual reallıq
    • Məişət texnikası
    • Tablet
  • Azərbaycan texnologiya xəbərləri
  • Gaming
  • İnternet və şəbəkə
    • Süni intellekt
    • Rəqəmsal Valyuta
      • Rəqəmsal Valyuta Təlimi
      • Bitcoin
    • Təhlükəsizlik
    • Tətbiq və proqram
    • Əməliyyat sistemi
  • Təhsil
    • Telefon informasiya
    • WordPress
    • Seo
    • Qoşmalar
    • Veb dizayn
  • Baku Time Plus
    • Yeniməlumat
    • Kosmos
    • Nə alım?
    • Baku Time haqqında
    • BakuTime.com-da Reklam və Reportaj
    • Gizlilik Siyasəti
No Result
View All Result
Baku Time
No Result
View All Result
Home İnternet və şəbəkə Süni intellekt

Böyük dil modelləri (LLM) nədir?

by Mir Zahid Cavadov
2025/08/01
in Süni intellekt
Oxumaq Zamanı: 7 dəqiqə oxu
Böyük dil modelləri (LLM) nədir

Böyük dil modelləri (LLM) süni intellekt (AI) sahəsində son illərin ən parlaq inkişaflarından biridir. Bu məqalədə, LLM-lərin tarixi, arxitekturası, təlim metodları, real dünya tətbiqləri və gələcək perspektivləri üzərində dərin analiz aparılacaq. Məqalədə təqdim olunan məlumatlar ən son tədqiqat və texnoloji yeniliklər əsasında hazırlanıb və sahənin ixtisaslaşmış jurnallarından əldə edilmiş etibarlı mənbələrə istinad edir.

Böyük dil modellərinin tarixi və inkişaf mərhələləri

Böyük dil modelləri (LLM) nədir

1990–2000-ci illərdə statistik smayl modelləri ilə başlayan təbii dil emalı (NLP) alqoritmləri, 2017-ci ildə “Transformer” arxitekturasının təqdimatı ilə inqilab yaşadı. Bu arxitektura əsasında Google tərəfindən təqdim olunan BERT modeli (2018) iki istiqamətli ön-təlim strategiyası ilə mətnin həm keçmiş, həm də gələcək kontekstini nəzərə aldı.

Ardınca OpenAI tərəfindən 2020-ci ildə 175 milyard parametrli ChatGPT-3 modeli təqdim edildi ki, bu da az sayda nümunə “few-shot” öyrənmə qabiliyyəti ilə diqqət çəkdi. GPT-3 və sonrakı versiyalar LLM-lərin ölçüsünü və performansını yeni zirvələrə qaldırdı.

Bənzər Paylaşımlar

OpenAI Sora: Android üçün AI video platforması

Şəkil Yaradan Süni İntellekt: Ən Yaxşı 15 şəkil Alətləri

Tinker AI ilə Süni İntellekti Hər Kəs İstifadə Edə Biləcək

Startaplar AI Mühəndislərini Cəlb Etmək Üçün Yarışır

LLM arxitekturası və təlim metodları

Böyük dil modelləri (LLM) mətn əsaslı tapşırıqlarda yüksək dəqiqlik və çevikliyi təmin etmək üçün öz-özünə diqqət (self-attention) mexanizminə əsaslanan Transformer arxitekturasından geniş istifadə edir. Transformer qatları uzun kontekst əlaqələrini səmərəli şəkildə modelləşdirərək milyardlarla parametrli LLM-lərin böyük korpuslarda ön-təlimdən keçməsinə imkan yaradır.

Transformer əsaslı modellər

“Transformer” mexanizmi öz-özünə diqqət (self-attention) qatları vasitəsilə uzun kontekst əlaqələrini təsirli şəkildə modelləşdirir. Bu yanaşma LLM-lərə milyardlarla parametr ilə böyük korpuslarda ön-təlim imkanı yaratdı.

Ön-təlim və incə tənzimləmə (fine-tuning)

BERT və RoBERTa kimi modellərdə iki mərhələli öyrənmə:

  1. Ön-təlim: maskalanmış dil modelinin öyrədilməsi

  2. Faydalı tənzimləmə: spesifik vəzifə (məsələn, sual-cavab) üçün əlavə qatla incə tənzimləmə
    GPT-n ailəsində isə in-context (“zero-/few-/one-shot”) öyrənmə ilə incə tənzimləməyə ehtiyac minimal səviyyədə saxlanır

Hal-hazırki LLM tətbiqləri və istifadə ssenariləri

Böyük dil modelləri (LLM) nədir

Hal-hazırki Böyük dil modelləri (LLM) müxtəlif sahələrdə inqilabi imkanlar yaradır: sağlamlıq və diaqnostika sahəsində LLM əsaslı sistemlər simulyativ müzakirələr aparmaq, tibbi mətnləri təsnif etmək və hətta diferensial diaqnostika təklif etmək üçün tətbiq olunur; məsələn, “Articulate Medical Intelligence Explorer (AMIE)” modeli 302 real kliniki hal üzrə diaqnostika performansını qiymətləndirmişdir.

Etik və hüquqi analiz sahəsində tədqiqatçılar LLM-lərin qərarvermə prosesində yaranan riskləri və avtomatlaşdırma yanılmalarını araşdırır; bu yanılmalar xüsusilə tibb və maliyyə sektorlarında kritik nəticələrə gətirib çıxara bilər. Biznes və maliyyə sferasında isə LLM-lər maliyyə hesabatlarının avtomatik xülasəsi, bazar proqnozları və müştəri dəstəyi chatbot-larında geniş istifadə olunur; xüsusilə sentiment təhlili üçün optimallaşdırılmış FinBERT modeli bu sahədə liderlik edir.

Sağlamlıq və diaqnostika

LLM əsaslı sistemlər tibb sahəsində simulyativ müzakirələr aparmaq, tibbi mətnləri təsnif etmək və hətta diferensial diaqnostika təklif etmək üçün istifadə olunur. “Articulate Medical Intelligence Explorer (AMIE)” modeli 302 real kliniki hal üzrə diaqnostika performansını qiymətləndirmişdir.

Etik və hüquqi analiz

Tədqiqatçılar LLM-lərin etik qərarvermə və hüquqi sənədlərin təhlili sahəsində risk və avtomatlaşdırma yanılmaları üzərində işləyirlər. Avtomatlaşdırma yanılmaları xüsusilə tibb və maliyyə sahəsində kritik nəticələr doğura bilər.

Biznes və maliyyə

LLM-lər maliyyə hesabatlarının avtomatik xülasəsi, bazar proqnozları və müştəri dəstəyi chatbot-larında geniş tətbiq olunur. Xüsusilə FinBERT modeli maliyyə mətnlərində sentiment təhlili üçün optimallaşdırılıb və ən son modellər arasında üstünlük təşkil edir

Gələcək perspektivlər və texnoloji çağırışlar

Gələcək perspektivlər və texnoloji çağırışlar baxımından, ölçəkləmə və hesablama sərfiyyatı müasir LLM-lərin parametrlərinin artması ilə kəskin şəkildə yüksələn əsas problem olaraq qalır və optimal model ölçüsünü və token sayını müəyyən etmək üçün Hoffmann et al.-in güc qanunları kritik rol oynayır; eyni zamanda, multimodal inteqrasiya sahəsində 2025-ci ildə təqdim olunan GPT-4o modeli mətn, səs və görüntü məlumatlarını sinxron emal etməklə inqilabi imkanlar yaratmış və LLM-ləri yaradıcı, interaktiv agentlər səviyyəsinə qaldırmışdır.

Ölçəkləmə və hesablama sərfiyyatı

Müasir LLM-lərin parametrlərinin artması hesablamalı xərcləri kəskin şəkildə yüksəldir. Optimal model ölçüsünün və öyrənmə token sayının hesablanması üçün Hoffmann et al. təklif etdiyi güc qanunları əhəmiyyət kəsb edir.

Multimodal inteqrasiya

2025-ci ildə GPT-4o modeli mətn, səs və görüntü inteqrasiyasını təklif edərək multimodal ssenarilər üçün inqilabi imkanlar yaradıb. Bu inkişaf LLM-lərin yaradıcı və interaktiv agentlər kimi genişlənməsinə şərait yaradır.

Etik və hüquqi aspektlər

Etik və hüquqi aspektlər baxımından, LLM-lərin təlimindəki qərəz və ədalət problemlərinin aradan qaldırılması üçün avtomatik qiymətləndirmə və düzəliş mexanizmləri hazırlanır, çünki təlim məlumatlarında gizli stereotiplər modelin nəticələrinə ciddi təsir göstərə bilər; eyni zamanda, məlumat məxfiliyi və sorumluluq çərçivəsində isə icazəsiz müəllif hüquqları ilə qorunan mətnlərin istifadə edilməsi hüquqi risklər doğurur və bu səbəbdən platformalar mənbə şəffaflığını yüksəltməklə və istifadəçi öhdəliklərini gücləndirməklə bu riskləri minimuma endirməyə çalışırlar.

Qərəz və ədalət

LLM-lərin təlim ədatlarında mövcud olan qərəzlər model nəticələrinə təsir edə bilər. Bu problemlərin aşkarlanması və korreksiyası üçün avtomatik qiymətləndirmə metodları hazırlanır.

Məlumat məxfiliyi və sorumluluq

İcazəsiz müəllif hüquqları ilə qorunan mətnlərin öyrənmə dəstinə daxil edilməsi hüquqi risklər yaradır. İndiki anda platformalar məlumat mənbələrinin şəffaflığını və istifadəçi sorumluluğunu təmin etməyə çalışır.

Performans metrikaları və qiymətləndirmə

Böyük dil modellərinin (LLM) effektivliyini ölçmək üçün tantma (perplexity), BLEU, ROUGE, METEOR və BERTScore kimi metrikalardan istifadə olunur. Tantma modeli verilən mətn korpusuna nə qədər yaxşı uyğunlaşdığını göstərir; aşağı tantma daha yaxşı dil anlayışı deməkdir.

BLEU və ROUGE əsasən tərcümə və xülasə kimi generativ tapşırıqlarda çıxışın insan referansları ilə nə qədər üst-üstə düşdüyünü qiymətləndirir. BERTScore isə semantik oxşarlığı daha dərindən təhlil edərək modelin məna tutumunu ölçür. Bu metrikaların kombinasiyası LLM-lərin həm keyfiyyət, həm də hesablamalı səmərəliliyi üzərində balans yaratmağa kömək edir.

İnkişaf alətləri və ekosistem

LLM-lərlə işləmək üçün Hugging Face Transformers, OpenAI API, DeepSpeed və Megatron-LM kimi inkişaf çərçivələri geniş istifadə olunur. Hugging Face ekosistemi yarımçıq modelləri (pretrained checkpoints), incə tənzimləmə skriptlərini və topluluq dəstəyini təmin edərkən, DeepSpeed və Megatron-LM çoxmilli GPU klasterlərində hesablama səmərəliliyini artırmaq üçün optimallaşdırmalar təklif edir. Bütün bu alətlər birlikdə LLM-lərin sürətli prototipləşdirilməsini, təlim və yerləşdirmə mərhələlərinin avtomatizasiyasını mümkün edir.

Real dünya case study: Chatbot inteqrasiyası

Məhsul dəstəyi sahəsində fəaliyyət göstərən “X” şirkəti LLM əsaslı chatbot quraraq istifadəçi sorğularının 78%-ni avtomatik emal etməyi bacardı. İnteqrasiya zamanı GPT‐3.5 Turbo modelindən istifadə edilərək chatbot, FAQ məlumat bazası ilə kombinə edildi və hər 20.000 token üçün hesablama xərcləri optimallaşdırıldı. Nəticədə, istifadəçi məmnuniyyəti 4,2 baldan 4,7 bala yüksəldi və texniki dəstək yükü 35% azaldı.

Daha Oxu: Modern Süni Neyron Şəbəkələri

Nəticə

Böyük dil modelləri (LLM) sahəsi sürətlə inkişaf edir və əldə olunmuş nailiyyətlər LLM-lərin yalnız mətn emalında deyil, multimodal inteqrasiya və kritik sahələrdə (tibb, hüquq, maliyyə) da geniş tətbiqinə zəmin yaradıb. BakuTime.com-da təqdim olunan bu məqalədə LLM-lərin tarixi, arxitekturası, real dünya tətbiqləri, gələcək perspektivlər və etik-hüquqi çağırışları əhatəli şəkildə təqdim etdik.

Oxşar yazılar:

  1. ChatGPT nədir və necə işləyir?
  2. Günəş küləyi Yerdə hansı fəsadlar yarada bilər?
  3. Modern Süni Neyron Şəbəkələri – İnkişaf və Tətbiqlər
  4. Spider-Man: Freshman Year (2024) – Hörümçək Adam
Please login to join discussion

Axtarış et

No Result
View All Result

Ən son

OpenAI Sora Android üçün AI video platforması

OpenAI Sora: Android üçün AI video platforması

Oktyabr 11, 2025
Instagram, Reels və Mesajlaşmanı Mərkəzə Çəkir

Instagram, Reels və Mesajlaşmanı Mərkəzə Çəkir

Oktyabr 11, 2025
Qəhvəyi Cırtdanda Həyat İşarəsi Molekulu Aşkarlanıb

Qəhvəyi Cırtdanda Həyat İşarəsi Molekulu Aşkarlanıb

Oktyabr 9, 2025
Qısa və aydın şəkildə Texnologiya nə deməkdir

Qısa və aydın şəkildə Texnologiya nə deməkdir?

Oktyabr 9, 2025
Şəkil Yaradan Süni İntellekt Ən Yaxşı 15 şəkil Alətləri

Şəkil Yaradan Süni İntellekt: Ən Yaxşı 15 şəkil Alətləri

Oktyabr 9, 2025
Tesla Model Y İqtisadi Versiyanın Həyəcanverici Detalları

Tesla Model Y: İqtisadi Versiyanın Həyəcanverici Detalları

Oktyabr 4, 2025
XR-də Növbəti Addım Samsung Project Moohan

XR-də Növbəti Addım: Samsung Project Moohan

Oktyabr 4, 2025
Xbox Game Pass Ultimate İndi 50% Daha Bahalıdır

Xbox Game Pass Ultimate İndi 50% Daha Bahalıdır

Oktyabr 4, 2025
Tinker AI ilə Süni İntellekti Hər Kəs İstifadə Edə Biləcək

Tinker AI ilə Süni İntellekti Hər Kəs İstifadə Edə Biləcək

Oktyabr 4, 2025
Startaplar AI Mühəndislərini Cəlb Etmək Üçün Yarışır

Startaplar AI Mühəndislərini Cəlb Etmək Üçün Yarışır

Oktyabr 4, 2025

Linklər

خرید سرور مجازی

ایران شاپ

Texnologiya sahəsindəki ən son yeniliklərindən xəbərdar olmaq və süni intellekt dünyasındakı inkişafları izləmək üçün doğru ünvandasınız. Texnologiya xəbərləri və yenilikləri ilə maraqlanırsınızsa, Baku Time-ı izləyin və ən aktual məlumatları əldə edin.

Ən son Xəbərlər

  • OpenAI Sora: Android üçün AI video platforması
  • Instagram, Reels və Mesajlaşmanı Mərkəzə Çəkir
  • Qəhvəyi Cırtdanda Həyat İşarəsi Molekulu Aşkarlanıb

Linkər

Apple iPhone Air 2025

Apple iPhone 17 Pro Max

Apple iPhone 17 Pro

Apple iPhone 17

baku time

  • Ani kriptovalyuta qiymətləri
  • Baku Time haqqında
  • BakuTime.com-da Reklam və Reportaj
  • Gizlilik Siyasəti

Baku Time – Xəbərin doğru ünvanı

No Result
View All Result
  • Texnologiya Xəbərləri
    • Aksesuarlar
    • Texnologiya
    • Mobile və Telefon
    • Noutbuk
    • Kompüter
    • Hardware
    • Maşın
    • Qadcet
    • Virtual reallıq
    • Məişət texnikası
    • Tablet
  • Azərbaycan texnologiya xəbərləri
  • Gaming
  • İnternet və şəbəkə
    • Süni intellekt
    • Rəqəmsal Valyuta
      • Rəqəmsal Valyuta Təlimi
      • Bitcoin
    • Təhlükəsizlik
    • Tətbiq və proqram
    • Əməliyyat sistemi
  • Təhsil
    • Telefon informasiya
    • WordPress
    • Seo
    • Qoşmalar
    • Veb dizayn
  • Baku Time Plus
    • Yeniməlumat
    • Kosmos
    • Nə alım?
    • Baku Time haqqında
    • BakuTime.com-da Reklam və Reportaj
    • Gizlilik Siyasəti

Welcome Back!

Sign In with Google
OR

Hesabınıza daxil olmaq üçün aşağıdakı formadan istifadə edin:

Şifrəni unutmusunuz? Üzv Ol

Create New Account!

Qeydiyyatdan keçmək üçün aşağıdakı formaları doldurun

Bütün sahələr tələb olunur. Log In

Parolunuzu bərpa edin

Parolunuzu sıfırlamaq üçün istifadəçi adınızı və ya e-poçt ünvanınızı daxil edin.

Daxil Ol

Add New Playlist