Son illərdə yaşıl enerji layihələri Azərbaycanda mühüm strateji istiqamətə çevrilib. Qlobal istiləşmənin qarşısını almaq və enerji təhlükəsizliyini təmin etmək üçün dünyada rüzgar, günəş və bioenerji kimi bərpa olunan mənbələrin payı sürətlə artır. Azərbaycan da neft-qaz sektoruna alternativ olaraq təmiz enerji mənbələrinə yatırım qoyaraq enerji çeşidliliyini genişləndirməyi hədəfləyir.
Təmiz Yanacağ Nədir?
- Təmiz yanacaq: Atmosferə atılan zərərli emissiyaların minimuma endirilməsi nəzərdə tutulan yanacağın ümumi anlayışıdır. “Aşağı emissiyalı yanacaqlar” qrupuna biogazlar, hidrogen, sintetik metan, bioetanol və biosintetik maye yanacaqlar daxildir. Bu yanacaqlar bitkilərdən və ya aşağı emissiyalı sənaye proseslərindən əldə edilir və kömür, neft və qaz kimi fosil yanacaqlara nisbətən iqlimə daha az təsir göstərir.
Təmiz enerji: Həm sıfır, həm də aşağı emissiyalı enerji mənbələrini əhatə edir: günəş, külək, hidro, geotermal, biokütlə və nüvə enerjisi kimi texnologiyalar, eləcə də karbon tutma ilə təchiz edilmiş fosil yanacaqlar. Bu mənbələr iqlim dəyişikliyinin yavaşlamasında və hava keyfiyyətinin yaxşılaşmasında əsas rol oynayır.
Azərbaycanda Yaşıl Enerji Layihələrinin Cari Vəziyyəti
Azərbaycanda bərpa olunan enerji sahəsində ilk böyük addımlardan biri 2023-cü ilin oktyabrında SOCAR və Masdar şirkətinin birgə açdığı böyük günəş elektrik stansiyasıdır. 570,000 günəş panelindən ibarət bu stansiya, ildə 200 000 ton CO₂ emissiyasının qarşısını almaq qabiliyyətinə malikdir və 110,000 evin enerji istehlakını ödəyə bilər.
Bundan əlavə, yaşıl enerji layihələri Azərbaycanda çərçivəsində son iki il ərzində 10 külək və günəş stansiyasının istifadəyə verilməsi planlaşdırılır. Bu məqsədlə Azərbaycan hökuməti xarici və daxili investisiyaları cəlb etmək üçün sərəncamlar qəbul edib və enerji şəbəkəsini dayanıqlı texnologiyalarla inteqrasiya etməyə çalışır.
Azərbaycanda Yaşıl Enerji Layihələrinə Ayrılan Büdcə və İnvestisiya
2025-ci ilin mart ayında Dünya Bankı tərəfindən təsdiqlənən “AZURE” layihəsi çərçivəsində Azərbaycan Respublikasına 173.5 milyon ABŞ dolları həcmində kredit ayrılıb. Bu kredit enerji ötürmə şəbəkəsini gücləndirəcək və özəl sektorun bərpa olunan enerji potensialına investisiya qoymasına şərait yaradacaq.
Eyni zamanda, Birləşmiş Krallıqla əməkdaşlıq çərçivəsində 6.6 milyard dollar həcmində kredit razılaşması imzalanıb. Bu vəsait enerji keçidinə, nəqliyyat və infrastruktur sahələrində prioritet layihələrə yönələcək. Azərbaycan hökuməti həmçinin minimum investisiya həddini 30 milyon manat (təxminən 17.6 milyon dollar) olaraq müəyyən edib ki, bu da layihələrin miqyasını böyütməyi hədəfləyir. Ümumilikdə, yaşıl enerji layihələri Azərbaycanda 2025-ci ilin sonunadək təxminən 2.8 milyard dollar dəyərindədir.
Azərbaycanda Yaşıl Enerji Layihələrində İstifadəyə Verilən Texnologiyalar və Tətbiqlər
Günəş enerjisi sahəsində Masdarın Gərədəğ günəş elektrik stansiyası (230 MW) uğurlu misaldır. Layihə artıq işə salınmış və 1 GW əlavə yeni layihələrin reallaşdırılması üçün müqavilələr imzalanıb.
Külək enerjisi üzrə 2030-cu ilə qədər 3 GW gücündə stansiyaların istifadəyə verilməsi planlanır. Biokütlə və hidroenerji sahəsində isə müvafiq olaraq 380 MW və 520 MW quraşdırılmış güc nəzərdə tutulur.
Bundan əlavə, BP ilə birgə Qarabağ regionında 240 MW həcmində günəş stansiyası tikintisi üzrə 200 milyon dollar investisiya üçün müqavilə imzalanıb. Layihə 2027-ci ilə qədər tamamlanacaq.
Ətraf Mühit və Hava Çirkliliyinin Təsirin Azaldılması
Aşağıda 2018–2025-ci illər üçün fosil yanacaqlardan yaranan qlobal CO₂ emissiyaları ilə təmiz yanacaqların (bərpa olunan enerji, aşağı emissiyalı texnologiyalar, səmərəlilik tədbirləri) sayəsində qarşısı alınan CO₂ miqdarı ilbəil müqayisə olunub. Təmiz yanacaqlar xətti (Qırmızı xət) göstərir ki, bu texnologiyalar olmasaydı hava çirkliliyi nə qədər daha yüksək olardı və onların “qarşısını almaqda” artan təsiri necədir:
2018: 37.1 Gt faktiki emissiya vs. enerji sektorunda bərpa olunan mənbələr və nüvə sayəsində qarşısı alınan 0.215 Gt
2019: 36.7 Gt faktiki emissiya vs. yalnız bərpa olunan mənbələr sayəsində qarşısı alınan 0.330 Gt
2022: 36.8 Gt faktiki emissiya vs. bərpa olunan mənbələr, elektrik avtomobilləri və istilik nasosları sayəsində qarşısı alınan 0.550 Gt
2023: 37.4 Gt faktiki emissiya vs. təmiz enerji texnologiyaları sayəsində illik 2.20 Gt qarşısı alınan
2024: 37.8 Gt faktiki emissiya vs. illik 2.60 Gt qarşısı alınan təmiz texnologiyalar sayəsində
2025 (proqnoz): 38.1 Gt faktiki emissiya vs. illik 2.60 Gt qarşısı alınan təmiz texnologiyalar sayəsində
“Qarşısı alınan” seriyası göstərir ki, təmiz yanacaqlar tətbiq edilməsəydi fosil yanacaqların CO₂ səviyyəsi və nəticədə hava çirkliliyi nə qədər yüksək olardı.
Təmiz yanacaq və təmiz enerji tətbiqi hava keyfiyyətinin yaxşılaşmasına birbaşa təsir göstərir. Məsələn, WHO-nun məsləhətlərinə görə, LPG, biogaz və elektriklə işləyən sobalar evlərdə PM₂.₅ və karbon monoksid səviyyələrini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
Azərbaycanda köhnə istilik stansiyalarının yerinə bərpa olunan enerjiquraşdırılması nəticəsində partlayıcı hissəciklər və kükürd dioksid emissiyaları minimuma enəcək. Bu da tənəffüs yolları xəstəliklərinin qarşısını almağa kömək edəcək.
Təmiz Yanacaq və ya Fosil Yanacaq?
Grafik dünya miqyaslı fosil yanacaqlardan yaranan CO₂ emissiyalarının 2018–2025-ci illər arasında dəyişimini göstərir. Hər nöqtə aşağıdakı etibarlı mənbələrdən götürülmüş rəqəmlərə əsaslanır:
2018: 37.1 Gt CO₂
2019: 36.7 Gt CO₂
2020: 34.8 Gt CO₂
2021: 36.4 Gt CO₂
2022: 36.8 Gt CO₂
2023: 37.4 Gt CO₂
2024: 37.8 Gt CO₂
2025 (proqnoz): 38.1 Gt CO₂
Başlanğıc kapital xərcləri (CAPEX) – günəş və külək qurğularının quraşdırılması – fosil yanacaqlara nisbətən yüksək olsa da, əməliyyat xərcləri (OPEX) əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır. Məsələn, günəş panellərinin quraşdırılması investisiyası 1 kVt üçün təxminən 800–1 000 dollar arasındadır, halbuki kömürlü stansiyalarda bu rəqəm 1 kVt üçün 1 500–2 000 dollar civarındadır. Lakin günəş və külək enerjisi üçün yanacaq xərci sıfıra bərabərdir. Uzunmüddətli amortizasiya təsiri nəticəsində yaşıl enerji layihələri Azərbaycanda iqtisadi səmərəliliyi artırır.
Yaşıl Enerji Layihələri Azərbaycanda Hədəfləri və Çağırışları
Azərbaycan 2030-cu ilə qədər ölkənin enerji kəsfiyyatında bərpa olunan enerji payını 35.5%-ə qaldırmağı planlaşdırır. Həmçinin, elektrik şəbəkəsinə 1.8 GW əlavə yenilənə bilən enerji inteqrasiya olunacaq. Bu məqsədlərə çatmaq üçün investisiya mühitinin daha da təkmilləşdirilməsi, texnoloji innovasiyaların sürətli tətbiqi və yerli kadr hazırlığı vacibdir.
Çətinliklər sırasında maliyyə məhdudiyyətləri, infrastrukturun köhnəliyi və bəzən bürokratik maneələr dayanır. Lakin beynəlxalq tərəfdaşların dəstəyilə, eləcə də özəl sektorun fəal iştirakı ilə bu çətinliklərin öhdəsindən gəlmək mümkündür.
Azərbaycanda yaşıl enerji layihələrinin xüsusiyyətləri
| Layihənin Adı | Xüsusiyyətləri | Büdcə (təxmin) | Tələb Olunan Texnologiyalar |
|---|---|---|---|
| SOCAR–Masdar Günəş Elektrik Stansiyası | • Gündə 570 000 panel• İllik 200 000 t CO₂ azaldılması• 110 000 evin enerjisi | 350 milyon USD | • Yüksək səmərəliliyə malik fotovoltaik panellər• Girdəyişdiricilər (inverterlər)• SCADA sistemi |
| Gərədəğ Günəş Parkı (230 MW) | • 1 500 hektar ərazi• Əlavə 1 GW planlaşdırılır• Modullamanın asan artırılması | 200 milyon USD | • Monokristal PV modulları• Transformator məntəqələri• Regional infrastruktur bağlantısı |
| Qarabağ Günəş Stansiyası (240 MW) | • BP ilə birgə• 2027-ci ilə qədər inşa• Regional enerji təchizatını diversifikasiya edir | 200 milyon USD | • Polikristal PV modulları• DTS və SCADA nəzarət• Zəifaxətli şəbəkə uyğunlaşdırıcıları |
| Bulqurçu Külək Parkı (planlaşdırılır, 500 MW) | • 30–40 türbin• İllik 1,4 TWh istehsal gücü• Ətraf mühitə minimal təsir | 600 milyon USD | • 3–5 MW sinif külək turbini• Beton dayaqlar• Fiziki modellər üçün SCADA və proqram təminatı |
| Biokütlə Elektrik Stansiyası (50 MW) | • Tullantı ağac və kənd təsərrüfatı qalıqlarından• İllik 350 000 t biomassa emalı | 80 milyon USD | • Biokütlə qurutma və üyütmə qurğuları• Buhar turbin generatorları• Emissiya tutma sistemləri |
| Su Elektrik Stansiyaları (520 MW ümumi) | • Kiçik və orta çaylarda• Regulə edilmiş rezervuarlar• Balanslaşdırılmış su resursu istifadə | 700 milyon USD (ümumi) | • Karbon polad turbin rotoru• Hidro generator və dizel ehtiyat generator• Avtomatlaşdırma sistemləri |
| “AZURE” Enerji Şəbəkəsi Gücləndirilməsi | • Dağıtım xətlərinin modernləşdirilməsi• Şəbəkə sabitliyinin artırılması• Özəl investisiyaların cəlb olunması | 173.5 milyon USD (Dünya Bankı krediti) | • Yüksək gərginlik transformatorları• Optik telemetriya avadanlığı• Şəbəkə idarəetmə proqramları |
| Böyük Britaniya Kredit Proqramı | • Nəqliyyat və infrastrukturun yaşıl transformasiyası• Enerji keçid layihələrinin maliyyələşdirilməsi | 6.6 milyard USD | • İctimai nəqliyyatda elektroavtomobillər• Şarj stansiyaları• Ağıllı şəhər həlləri |
Nəticə
Bütün bu amillər göstərir ki, yaşıl enerji layihələri Azərbaycanda qlobal iqlim hədəflərinə inteqrasiya olunmuş strateji prioritetə çevrilib. Təmiz yanacaq və bərpa olunan enerji tətbiqi həm ətraf mühitin qorunmasına, həm də iqtisadi dayanıqlığa töhfə verir. Hökumət, beynəlxalq maliyyə institutları və özəl sektorun dərindən əlaqələndirilmiş səyi sayəsində Azərbaycan gələcəkdə enerji təhlükəsizliyini təmin edəcək və iqlim böhranının qarşısını almağa öz töhfəsini verəcək.
