Aral gölünün qurulaşması, tarixdə insani fəaliyyətlərin yer qabığının dərin strukturlarına təsir etdiyi ən qeyri-adi hadisələrdən biridir. Bu hadisə, yalnız ekosistemin yoxa çıxmasına deyil, həm də yerin daxili dinamikasında böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Oxucunu maraqlandıran və təhqiqatın dərinliyini hiss etdirən bu xəbər, gələcəyin geoloji proqnozlarını da işıqlandırır.
Keçmişdə mərkəzi Asiyada minlərlə kilometr kvadratlıq sahəni əhatə edən Aral gölü, illərdir davam edən suyun idarə olunmaması və davamlı quraqlığın bir nəticəsi kimi tədricən yoxa çıxıb. Bu vəziyyət, sadəcə su itkisindən daha çox, yer qabığının üst qatında müşahidə olunan qeyri-adi dəyişiklikləri də özündə cəmləyir. Araşdırmalar göstərir ki, insan fəaliyyətlərinin dünya geologiyasına təsiri, bu hadisə ilə aydın və ölçülə bilən dərəcədə ortaya çıxıb.
Aral gölü üzərində aparılan intensiv tədqiqatlar, suyun idarə olunmaması və davamlı quraqlığın 1960-cı illərdən etibarən Aralın demək olar ki, bütün su ehtiyatını məhv etdiyini və nəticədə yerin yuxarı qatında – krustanın altında yerləşən “göştə” – əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olduğunu göstərir. Bu hadisə, insan fəaliyyətlərinin yer qabığının dərin təbəqələrində yaratdığı ən güclü nümunələrdən biri sayılır.
Neosaintist jurnalı tərəfindən verilən məlumata görə, Cənubi Kaliforniya Universitetinin “Silvan Barbout” adlı tədqiqatçısı bildirir:
“Yuxarı göştə üzərində təsir göstərə bilmək, əlbəttə ki, heyrətləndiricidir.”
O, əlavə edir:
“Bu vəziyyət, ətraf mühitə təsir gücümüzün bir sübutudur.”
Bir zamanlar mərkəzi Asiyanın ən böyük gölü olan Aral gölü, təxminən 70 min kilometr kvadratlıq ərazini əhatə edirdi. Lakin Sovet İttifaqının 1960-cı illərdən etibarən həyata keçirdiyi su köçürmə proqramları və ard-arda baş verən quraqlıqlar nəticəsində bu göl tədricən yoxa çıxdı. 2018-ci ilə qədər, gölün su həcmi təxminən 90 faiz azaldı və min kilometr kub su itirildi.
Çinli “Wang Tang” adlı Pekin Universitetinin tədqiqatçısı, Aralın qurulaşmasının yer səthinə təsirini ələ alan kitabı oxuduqdan sonra, belə kütləvi dəyişikliklərin yerin dərinliklərində də əks-səda verəcəyini müşahidə etdi. O və həmkarları, o cümlədən Barbout, peyk ölçmələri vasitəsilə 2016-2020-ci illər arasında qurulaşmış Aral sahəsində səth yüksəlişində hər il təxminən 7 millimetr artım qeydə alındığını müəyyən etdilər.
Aparılan modelləşdirmələr göstərdi ki, suyun çəkisinin azalması ilə ilkin olaraq krustanı təşkil edən yuxarı təbəqələr deformasiya edib düzləşməyə başladı. Bu proses nəticəsində, yerin dərinliyində – təxminən 190 kilometr məsafədə yerləşən yarı-cüzə benzer (viskoz) daşıyıcı materiallar boşluğu doldurmaq məqsədilə yavaş-yavaş yuxarı hərəkətə keçdi. Barbout qeyd edir:
“Yuxarı krustanın yenidən düzəlməsi, boşluq yaradır və bu boşluğu doldurmaq üçün dağılmış dağ materialları təbii şəkildə yuxarı hərəkət edir.”
Bu cavab, Aral gölünün sularının yoxa çıxmasından onilliklər keçməsinə baxmayaraq davam edən isti və zəif bölgədə – “astenosfer” adlanan zona içərisində hiss olunur.
“Roland Burgman” adlı Kaliforniya Universitetindən (Berkeley) alim bildirib ki, krustanın yuxarı qatının geri sıçraması, buzlaqların irəliləməsi və geri çəkilməsi kimi təbii dəyişikliklərlə müqayisə oluna bilər. Lakin, Aral gölünün tamamilə qurulaşmasının yaratdığı cavab, bəlkə də insan fəaliyyətlərinin yer strukturlarına təsir göstərdiyi ən dərindən olan nümunədir.
Virginia Texnologiya Universitetindən “Manouchehr Shirazi” isə əlavə edir:
“Böyük su hövzələrinin dolması və ya yeraltı suların çəkilməsinin digər nümunələri də yer qabığının bu cür geri sıçramasına səbəb olub. Lakin Aral gölünün miqyası, bu təsirlərin daha geniş və dərin olduğunu göstərir.”
Qurulaşmış Aral gölü yatağının yuxarı qalxması, yalnız insan fəaliyyəti miqyasını deyil, həm də qravitasiya dəyişikliklərinin mikrosəviyyədə ölçülməsi üçün unikal bir fürsət yaradır. Burgman vurğulayır:
“Qitələrin altında yerləşən təbəqələrin davranışını anlamaq, plitə tektonikası ilə məşğul olan tədqiqatçılar üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.”
Bu araşdırmalar, Aral gölünün qurumasının, yerin üz qatının boşalmasına və buna bağlı olaraq geoloji balansın dəyişməsinə necə təsir etdiyini aydın şəkildə göstərir. İki əsas məqam önə çıxır:
İnsan Fəaliyyətlərinin Təsiri:
Quraqlıq və nizamlı su idarəçiliyinin olmaması nəticəsində, Aral gölünün sularının yoxa çıxması, insan fəaliyyətlərinin yer qabığında dərin və ölçülə bilən dəyişikliklərə səbəb olduğunu sübut edir. Bu, ətraf mühitə müdaxilənin yalnız səthdə deyil, həm də yerin dərin strukturlarında davamlı təsirlərə malik olduğunu göstərir.Gələcək Proqnozlar və Tədqiqat Yönləri:
Əgər oxşar insanlar tərəfindən həyata keçirilən su idarəçiliyi və infrastruktur layihələri davam etsə, digər bölgələrdə də yer qabığının təbii reaksiyaları müşahidə edilə bilər. Bu kimi təsirlərin öyrənilməsi, geoloqların və seysmologların gələcək potensial zəlzələləri və digər geofiziki hadisələri proqnozlaşdırmasında mühüm rol oynayacaq. Yer qabığının geri sıçraması, həmçinin, bölgələrdə uzunmüddətli ekoloji dəyişikliklərin və yeni neft- qaz yataqlarının yaranması kimi təbii proseslərin baş verməsinə zəmin yarada bilər.
Aral gölünün qurulaşması, insanın təbiətə müdaxiləsinin geoloji ölçüdə necə iz buraxdığının ən gözə çarpan sübutudur. Sədrlərdə baş verən bu dəyişikliklər yalnız keçmişin acı xatirəsi kimi qalmır, həm də gələcək üçün önəmli dərs və xəbərdarlıq olaraq qalır. Geoloji modellər və tədqiqatlar, insan fəaliyyətlərinin yer qabığının dinamikasına təsirini daha yaxşı anlamaq və mümkün geofiziki riskləri vaxtında müəyyən etmək üçün dərin araşdırma və analizlərə imkan yaradır.
Bu xəbər, təbiət və insan arasında incə balansın qorunmasının vacibliyini bir daha göz önünə sərir və gələcəkdə bənzər hadisələrin qarşısını almaq üçün əsaslı tədqiqatların və qabaqlayıcı tədbirlərin vacibliyini vurğulayır.
