Açıq mənbə texnologiyanın ürəyidir və bu gün dünyamızın 90%-ni təşkil edir. Ancaq bu şəffaflıq və azadlıq arxasında qarmaqarışıq hüquqi müzakirələr dayanır.
Açıq Mənbə Dünyasının Möcüzələri və Mübahisələri
Açıq mənbə proqram təminatları, texnologiya dünyasında inqilab yaratmış bir anlayışdır. Onların təmin etdiyi şəffaflıq və dəyişiklik azadlığı müasir proqram təminatının əsasını təşkil edir. Bugünkü rəqəmsal ekosistemlərdə açıq mənbə proqram təminatlarının əhatə dairəsi kitabxanalardan, əməliyyat sistemlərindən, hətta genişmiqyaslı tətbiqetmələrə qədər uzanır. Ancaq, burada əbədi bir mübahisə də mövcuddur: açıq mənbə və mülkiyyət hüquqlarına əsaslanan sistemlərin münaqişəsi. Bu, tez-tez şirkətləri açıq mənbədən uzaqlaşdıraraq kommersiya maraqlarını qorumağa məcbur edir. Əsas müzakirə nöqtəsi isə açıq mənbə lisenziyalarının mürəkkəbliyində gizlidir.
Lisenziya Növləri – Sərbəstlikdən Məhdudiyyətə
Açıq Mənbə İnstitutu (OSI) tərəfindən müəyyən edilmiş açıq mənbə tərifinə uyğun olan iki əsas lisenziya növü mövcuddur: “Permissive” (İcazəverici) və “Copyleft” (Mülkiyyət Qoruyan) lisenziyalar. İcazəverici lisenziyalar daha az məhdudiyyətlərə malikdir və kommersiya məqsədləri üçün cəlbedicidir. Bunun əksinə, copyleft lisenziyaları dəyişdirilmiş proqramların eyni lisenziya altında yayılmasını tələb edir ki, bu da bəzi bizneslər üçün çətinlik yarada bilər.
İcazəverici Lisenziyalar, Sadəlik və Elastiklik
- MIT Lisenziyası: 1980-ci illərdə Massachusetts Texnologiya İnstitutunda yaranan bu lisenziya sadəliyi və qısa mətn strukturu ilə seçilir. Məsələn, React və Ruby kimi layihələr bu lisenziyanı tətbiq edir. Ancaq patent hüquqları ilə bağlı bəzi qeyri-müəyyənliklər inkişaf etdiricilər üçün risk yarada bilər.
- Apache 2.0 Lisenziyası: Google-un Android Açıq Mənbə Layihəsi kimi tanınmış platformalarda istifadə edilən Apache 2.0 lisenziyası, patentlərlə bağlı mühafizə təmin edir. Bununla belə, bu lisenziya MIT lisenziyası ilə müqayisədə daha mürəkkəbdir və daha çox hüquqi mətn ehtiva edir.
- Digər İcazəverici Lisenziyalar: BSD 2-Clause və BSD 3-Clause kimi lisenziyalar, MIT-ə alternativ olaraq, bəzi əlavə hüquqi tələbləri ilə fərqlənir.
Mülkiyyət Qoruyan Lisenziyalar, Cəmiyyətin Gücünü Qorumaq
GNU GPL: Copyleft lisenziyalarının öncüllərindən olan GNU GPL, icma töhfələrini qorumaq məqsədini güdür. WordPress və Linux kimi layihələr bu lisenziyanı istifadə edir. Bununla yanaşı, GPL 3.0 versiyası, “Tivoization” kimi məhdudiyyətləri aradan qaldıraraq icma hüquqlarını daha da genişləndirir.
GNU AGPL: Xüsusilə bulud əsaslı xidmətlər üçün nəzərdə tutulmuş bu lisenziya, SaaS tətbiqlərindən yaranan hüquqi boşluqları aradan qaldırır.
Yeni Paradigmalar və İstisnalar
Günümüzdə bəzi şirkətlər öz lisenziyalarını fərdiləşdirərək “source available” (mənbə mövcud) anlayışını tanıdır. MongoDB-nin SSPL lisenziyası və MariaDB-nin BUSL yanaşması buna misaldır. Eyni zamanda, etik və sosial məsuliyyət prinsiplərini əhatə edən Hippocratic Lisenziya da diqqət mərkəzindədir.
Son Nəticə
Açıq mənbə lisenziyalarının mürəkkəbliyi hüquqi incəliklərdə gizlidir. Onlar həm şəffaflıq və azadlıq, həm də kommersiya maraqlarını balanslaşdırmağa çalışır. Buna baxmayaraq, açıq mənbə dünyanın inkişafında mühüm rol oynamaqda davam edir.
