“Kataklizm” termini geniş miqyaslı, qəfil və dağıdıcı təbii və ya antropogen hadisələri ifadə edir, yerüstü reallığın nüfuzlu dəyişmələrindən tutmuş, ekosistem çökmələrinə və ya insan sistemlərinin iflasa uğramasına qədər.
Hazırda iqlim sistemi, ekosistemlər və insan infrastrukturunun qarşılıqlı təsiri nəticəsində yüksək şiddətli ekstremal hallar daha tez-tez və daha güclü baş verir; bu müşahidələr Kataklizm risklərinin artdığını göstərir. Bu məqalədə “Kataklizm”i yalnız emosional və təsvirçi termin olaraq deyil, həm də kvantifikasiyaya, scenariolara və idarəetmə siyasətlərinə çəkilə bilən elmi anlayış kimi müzakirə edəcəyik.
Kataklizm anlayışının elm və terminologiyada yeri
Kataklizm, fəlakət, qəza və katastrofa anlayışları elmi ədəbiyyatda müəyyən fərqlərlə istifadə olunur: “hazard” (təhlükə) potensial mənfi hadisə; “exposure” (eksponasiya) nə qədər sistemin riskə məruz qalması; “vulnerability” (həssaslıq) sistemin həmin təhlükəyə qarşı zəifliyi; və “catastrophic/cataklysmic” səviyyə sistemin struktur və funksiyasını geri dönməz şəkildə dəyişdirən hadisə. Müasir tədqiqatlar terminologiyanın unifikasiyasına doğru irəliləyir ki, bu da risk qiymətləndirilməsi və beynəlxalq kommunikasiyada əhəmiyyətlidir.
Kataklizm mənbələri: təbii vs antropogen
Kataklizm mənbələri iki geniş kateqoriyaya ayrılır:
- Təbii mənşəli: Güclü zəlzələlər, vulkanik mühərriklər, supersel (extreme floods), mega-quraqlıqlar və komet/asteroid zərbələri (nadir, lakin mümkün).
- Antropogen və sistemik: İqlim dəyişikliyi nəticəsində meydana çıxan kompound ekstremal hadisələr, ekosistem çöküşü, nuklear infrastrukturun uğursuzluğu, pandemik variantlar və texnoloji qəzalar (məsələn, yüksək təhlükəli kimyəvi və ya energetika sistemlərinin çökməsi). Bu kateqoriyalar tez-tez kəsişir və “çarpaz-tetiklənmə” (cascading triggering) nəticəsində bir-birini gücləndirə bilər.
Kataklizm-in İndiki trendləri və elmi müşahidələri
Son illərin ən yükdaşıyan elmi hesabatları göstərir ki:
- İnsan fəaliyyəti iqlim ekstremallarının tezliyini və intensivliyini artırır; yüksək temperatur dalğaları, intensiv yağışlar və quraqlıqlar artıq daha güclü şəkildə müşahidə olunur
- Global Catastrophic Risk (GCR) sahəsində ədəbiyyat və meta-analizlər sahənin sürətlə genişləndiyini, risklərin çoxaspektli və qarşılıqlı əlaqəli olduğunu vurğulayır
- Beynəlxalq risk idarəetməsi (məs., UNDRR) üçün forensik analiz və keçmiş fəlakətlərdən dərs almaq əsas prioritetə çevrilib bu, gələcək kataklizm hadisələrinin kökündə duran mexanizmləri daha yaxşı başa düşməyə kömək edir
Kataklizm modelləşdirilməsi və qiymətləndirmə metodları
Kataklizm riskinin ölçülməsi klassik fəlakət rizik idarəetməsindən fərqli yanaşma tələb edir:
- Ssenari əsaslı analiz: Yüksək təsirli, aşağı ehtimallı (tail-risk) ssenarilər qurulur.
- Probabilistik risk qiymətləndirmə (PRA): Hadisələrin paylanmalarını və zəncirvari təsirləri ehtimal sıxlıqları ilə modelləşdirir.
- Cascading failure modelləri: İnfrastrukturun qarşılıqlı bağlılığı (enerji, su, nəqliyyat, rabitə) nəzərə alınaraq sistem çökmələri təqlid edilir.
- Tipping-point / keçid analizləri: İqlim və ekosistem sistemlərində kritik limiti keçən dinamiklər, məsələn, qütb buz örtüklərinin kütləvi əriməsi və ya permafrostdan karbon sərbəstləşməsi, qeydə alınır.
Bu metodların hər biri Kataklizm ehtimalını qiymətləndirmək üçün vacibdir və bir-birinin eksikliyini kompensasiya edir.
Kataklizmə qarşı hazırlıq: strategiyalar və siyasətlər
Kataklizmə qarşı effektiv müdafiə yalnız texniki həllərə əsaslanmamalıdır sosial, iqtisadi və institusional strategiyalar da kritikdir:
- Risk azaldılması (mitigation): Emissiyaların kəskin azalması, land-use siyasətinin dəyişdirilməsi, kritik infrastrukturun rezilyensiyaya uyğun yenidən dizaynı
- Uyğunlaşma (adaptation): Şəhər planlamasında selə davamlı infrastruktur, istilik dalğaları üçün səhiyyə hazırlığı, kənd təsərrüfatında adaptiv praktikalar
- Erkən xəbərdarlıq və təcili reaksiya: Real vaxt verilənlərə əsaslanan xəbərdarlıq sistemləri, operativ kommunikasiya kanalları və evakuasiya planları
- İctimai elmlərin rolu: Cəmiyyətin riskə qarşı davranış modellərinin (risk perception) öyrənilməsi və risk-kommunikasiyanın təkmilləşdirilməsi. UNDRR kimi qurumlar forensik dərslərin siyasətə inteqrasiyasını prioritet hesab edir
Kataklizm üçün resurs planlaması və iqtisadi qiymətləndirmə
Kataklizm ssenarilərinin iqtisadi qiymətləndirilməsi aşağıdakılar üzərində qurulmalıdır:
- Doğrudan və dolayı zərər: İnfrastruktur itkiləri, istehsalın azalması, sağlamlıq xərcləri
- Sosial kapital və qeyri-təkrar zərər: İcma itkiləri, mədəni irsin itməsi
- Mənbə ayrılması və prioritetləşdirmə: Məhdud resursların (maliyyə, insan, texniki) risk əsaslı paylanması üçün optimallaşdırma
Qlobal hesabatlar göstərir ki, risk azalmasına sərf olunan hər bir dollar uzun müddətdə əhəmiyyətli iqtisadi və sosial qazanc gətirir.
1900–2023-cü illərdə qeydə alınmış təbii fəlakət hadisələrinin sayı
1900-2023-cü illərdə dünya üzrə qeydiyyata alınmış təbii fəlakət hadisələrinin sayı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu, əsasən məlumatların bildirilməsinin artmasını əks etdirir və ümumi hadisə sayını qiymətləndirmək üçün istifadə edilməməlidir.
Texnoloji alətlər və məlumat infrastrukturu
Kataklizmə hazırlıq üçün yeni texnologiyalar kritik əhəmiyyət daşıyır:
- Uydudan və işıqlandırma (remote sensing) məlumatları: Sel, yanğın və buzsulanma göstəricilərinin erkən aşkarlanması
- Böyük verilənlər və maşın öyrənməsi: Kompleks sistem modellərinin kalibrlənməsi, anomal hadisələrin aşkarlanması
- Açıq məlumat infrastrukturunun qurulması: Məlumatların interoperabilliyi və qərarvermə üçün əlçatanlıq
Bu alətlər Kataklizm riskinin daha sürətli və dəqiq qiymətləndirilməsinə yardım edir
Etika, qlobal ədalət və siyasət dilemması
Kataklizm riskinin idarə olunması təkcə texniki məsələ deyil; həmçinin etik və siyasi seçimlər tələb edir:
- Dağılışın ədaləti: Ən çox zərər çəkənlər (adətən ən zəif və az resurslu icmalar) risklərin azaldılmasında ən az paya malikdir
- Qərarların nəzarəti: Geo-mühəndislik və digər müdaxilə ssenariləri potensial olaraq qlobal təsirlərə malikdir və qlobal konsensus tələb edir
- Şəffaflıq və inklüzivlik: Siyasət formalaşdırılmasında fərqli səs və maarifləndirmə mühümdür. Global və milli səviyyədə böhran qərarları üçün etik çərçivələr hazırlanmalıdır
| Bölmə | Açar fikirlər | Praktik tövsiyələr / Nəticə |
|---|---|---|
| Terminologiya | Kataklizm — böyük miqyaslı, sistemik dağıdıcı hadisə; hazard/exposure/vulnerability fərqlilikləri. | Terminlərin standartlaşdırılması; riskkommunikasiyada dəqiqlik. |
| Mənbələr | Təbii (zəlzələ, vulkan), antropogen (iqlim, texnogen) və kombinə hallar. | Multihazard (çoxlu təhlükə) yanaşması tətbiq et. |
| Elm və trendlər | IPCC və beynəlxalq hesabatlar ekstremallığın artdığını göstərir. | Siyasətlər iqlim elmi ilə sinxronlaşdırılmalıdır |
| Modelləşdirmə | Ssenari, probabilistik qiymətləndirmə, cascading failure modelləri. | Tail-risk üçün xüsusi ssenarilər hazırlanmalı |
| Siyasət və hazırlıq | Mitigasiya, adaptasiya, erkən xəbərdarlıq və icma əsaslı tədbirlər. | Maliyyə və inzibati resursları risk əsaslı prioritetləşdir |
| İqtisadi qiymətləndirmə | Doğrudan/ dolayı xərclər, sosial kapital itkisi. | Risk-azaltma investisiyaları üçün cost-benefit analizlər apar |
| Texnologiya | Remote sensing, ML, interoperabillik, açıq məlumatlar. | Məlumat infrastrukturunu gücləndir; real-time sistemlər qur |
| Etika & Qlobal ədalət | Vulnerable qruplar; geo-mühəndislik dilemması; inklüziv qərarvermə. | Qərarvericilər üçün etik çərçivələr və qlobal razılaşma tələb olunur |
Nəticə
Kataklizm anlayışı həm elmi təhlil üçün, həm də ictimai-siyasi müdafiə üçün kompleks, çoxölçülü və zamanla daha aktuallaşan bir mövzudur. Hazırkı elmi konsensus göstərir ki, iqlim dəyişikliyi və insan sistemlərinin qarşılıqlı zəifliyi Kataklizm ehtimallarını artırır və bu risklərin idarə edilməsi ənənəvi fəlakət yanaşmalarından daha sistematik və qabaqlayıcı siyasət tələb edir.
Gələcəkdə fokusumuz: erkən xəbərdarlıq sistemlərini genişləndirmək, infrastruktur rezilyensiyasını prioritetləşdirmək, qlobal ədaləti nəzərə alan siyasət mexanizmləri tətbiq etmək və elmi forensikanı (keçmiş fəlakətlərdən dərs çıxarma) qərarvermə ilə birləşdirmək olmalıdır. Kataklizm riski ilə mübarizə təkcə texniki məsələ deyil o, siyasi, iqtisadi və etik seçimlərin məcmusudur və həm milli, həm də qlobal səviyyədə kollektiv fəaliyyət tələb edir.
